Czym jest skarga pauliańska? Komu pomaga? Kiedy się ją stosuje?

Skarga pauliańska to rodzaj powództwa, którego treścią jest żądanie uznania danej czynności prawnej dokonanej przez dłużnika za bezskuteczną w stosunku do wierzyciela, którego sytuacja pogorszyła się wskutek tej czynności. Celem skargi pauliańskiej jest umożliwienie wierzycielowi zaspokojenia się ze składnika majątkowego, który na skutek dokonanej z jego pokrzywdzeniem czynności prawnej wyszedł z majątku dłużnika. 

Skarga pauliańska została uregulowana w przepisie art. 527 Kodeksu cywilnego (zwanego dalej „K.c.”) i następnych. W myśl tegoż przepisu, gdy wskutek czynności prawnej dłużnika dokonanej z pokrzywdzeniem wierzycieli osoba trzecia uzyskała korzyść majątkową, każdy z wierzycieli może żądać uznania tej czynności za bezskuteczną w stosunku do niego, jeżeli dłużnik działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli, a osoba trzecia o tym wiedziała lub przy zachowaniu należytej staranności mogła się dowiedzieć.

Zgodnie z ww. przepisem wyróżnia się następujące przesłanki warunkujące możliwość skorzystania przez uprawnionego z ochrony pauliańskiej:

• istnienie godnego ochrony interesu wierzyciela w postaci wierzytelności;
• dokonanie przez dłużnika czynności prawnej z osobą trzecią;
• pokrzywdzenie wierzyciela wskutek czynności prawnej dokonanej przez dłużnika;
• dokonanie przez dłużnika czynności ze świadomością pokrzywdzenia wierzyciela;
• uzyskanie wskutek tej czynności korzyści majątkowej przez osobę trzecią;
• działanie osoby trzeciej w złej wierze.

Istnienie wierzytelności podlegającej ochronie pauliańskiej

Przedmiotem ochrony skargi pauliańskiej jest wierzytelność pieniężna istniejąca i zaskarżalna w chwili dokonania zaskarżonej czynności i wytoczenia powództwa. Wierzytelność ta nie musi natomiast być ani wymagalna w chwili wytoczenia powództwa, ani stwierdzona wyrokiem. Przedmiotem ochrony skargą są różne wierzytelności, nawet pierwotnie niepieniężne, w których pojawiło się zastępcze świadczenie pieniężne, np. wynikające z bezpodstawnego wzbogacenia czy nienależnego świadczenia (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 15 lutego 2013 r., sygn. akt: I CSK 323/12, LEX nr 1308002). Co istotne wierzytelność podlegająca ochronie pauliańskiej musi być zaskarżalna i skonkretyzowana.

Dokonanie przez dłużnika czynności prawnej z osobą trzecią

Zaskarżeniu w ramach akcji pauliańskiej co do zasady podlegają wszelkie czynności prawne o charakterze rozporządzającym lub zobowiązująco-rozporządzającym, jednocześnie przysparzające korzyści osobie trzeciej i powodujące krzywdzące dla wierzycieli pomniejszenie majątku dłużnika.

Pokrzywdzenie wierzyciela wskutek czynności prawnej dokonanej przez dłużnika oraz oraz dokonanie przez dłużnika czynności ze świadomością pokrzywdzenia wierzyciela

W przepisie art. 527 §2 K.c. ustawodawca określił, że czynność prawna dłużnika jest dokonana z pokrzywdzeniem wierzycieli, jeżeli wskutek tej czynności dłużnik stał się niewypłacalny albo stał się niewypłacalny w wyższym stopniu, niż był poprzednio. Dla wykazania niewypłacalności dłużnika nie jest konieczne ogłoszenie upadłości dłużnika. Niewypłacalność dłużnika w rozumieniu art. 527 K.c. oznacza stan majątku dłużnika, w którym egzekucja nie może przynieść zaspokojenia wierzytelności pieniężnej przysługującej przeciwko temu dłużnikowi. Dla skorzystania przez wierzyciela z akcji pauliańskiej wystarczy wykazanie, że niemożliwe okazało się, wobec stanu majątku dłużnika, zaspokojenie wierzytelności tego wierzyciela (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 24 stycznia 2000 r., sygn. akt: III CKN 554/98,LEX nr 52736).

Uzyskanie wskutek tej czynności korzyści majątkowej przez osobę trzecią

Kolejną przesłanką, którą wierzyciel musi wykazać przy skorzystaniu z ochrony pauliańskiej jest ta, aby zaskarżona czynność prawna przyniosła jakiejś osobie trzeciej korzyść majątkową. Do przyjęcia, iż osoba trzecia uzyskała taką korzyść, wystarczy wykazanie, że na podstawie czynności prawnej dłużnika nabyła ona rzecz lub prawo albo została zwolniona z obowiązku, co spowodowało niekorzystną zmianę w majątku dłużnika prowadzącą do pokrzywdzenia wierzycieli (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 7 grudnia 1999 r., sygn. akt: I CKN 287/98, LEX nr 147235).

Działanie osoby trzeciej w złej wierze:

Kolejną, konieczną przesłanką skuteczności skargi pauliańskiej jest wadliwość podmiotowa osoby trzeciej dokonującej czynności prawnej z dłużnikiem, która o pokrzywdzeniu wierzyciela wiedziała lub przy zachowaniu należytej staranności mogła się dowiedzieć.

Wykazanie, że osoba trzecia wiedziała, że dłużnik działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli, ułatwia domniemanie prawne wynikające z art. 527 §3 K.c. zgodnie, z którym w przypadku, gdy osobą trzecią uzyskującą korzyść majątkową na skutek czynności prawnej dokonanej przez dłużnika jest osoba będąca w bliskim z nim stosunku domniemywa się, że osoba ta wiedziała, iż dłużnik działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli. Ustawodawca nie wskazał, jakiego rodzaju relacje przesądzają o pozostawaniu dłużnika i osoby trzeciej w bliskich stosunkach. Stosunek bliskości na ogół wynika z powiązań rodzinnych, niemniej jednak, może pochodzić również z innych więzi, w szczególności uczuciowych, przyjacielskich, towarzyskich czy majątkowych. 

Z obowiązku wykazania przedmiotowych okoliczności zwalnia art. 528 K.c. w myśl, którego, jeżeli wskutek czynności prawnej dokonanej przez dłużnika z pokrzywdzeniem wierzycieli osoba trzecia uzyskała korzyść majątkową bezpłatnie, wierzyciel może żądać uznania czynności za bezskuteczną, chociażby osoba ta nie wiedziała i nawet przy zachowaniu należytej staranności nie mogła się dowiedzieć, że dłużnik działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli. Wierzyciel jest więc zwolniony z obowiązku wykazania złej wiary osoby trzeciej, zaś osoba trzecia nie może bronić się poprzez wykazanie, że nie wiedziała lub nie mogła wiedzieć o działaniu dłużnika ze świadomością pokrzywdzenia wierzyciela, jednakże koniecznym jest udowodnienie, że osoba trzecia uzyskała korzyść majątkową bezpłatnie.

Na gruncie przepisu art. 528 k.c. ocena, czy doszło do czynności odpłatnej, czy nieodpłatnej powinna być dokonana nie w oparciu o kryterium formalne, lecz materialne. W przeciwnym, bowiem wypadku czynności nieodpłatne zastąpione zostałyby czynnościami, w których świadczeniu jednej strony odpowiadałoby świadczenie drugiej, tyle że o wartości niewspółmiernie niższej. W związku z czym, należy dokonać oceny merytorycznej, a więc porównać wartość obu świadczeń i w sytuacji rażącej ich dysproporcji przyjąć nieodpłatny charakter dokonanej czynności (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 12 czerwca 2002 r., sygn. akt: III CKN 1312/00, LEX nr 52736; wyrok Sądu Najwyższego z dnia 15 listopada 2012 r., sygn. akt: V CSK 542/11, LEX nr 1276236).

Nie każda dysproporcja obiektywnej wartości świadczeń stron (brak ekwiwalentności obiektywnej) prowadzi do stwierdzenia nieodpłatności danej czynności prawnej. Konstrukcja ta znajduje zastosowanie jedynie do tych czynności prawnych formalnie odpłatnych, w których dysproporcja wartości świadczeń obu stron ma charakter rażący, jest więc na tyle istotna, że w danych okolicznościach faktycznych można uznać, że wskazana przez strony odpłatność jest niejako pozorna, zaś świadczenie drugiej strony uzyskane zostało przez beneficjenta faktycznie bez ekwiwalentu, to jest w praktyce „za darmo”, czy przynajmniej „za pół darmo” (por. wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 18 kwietnia 2013 r., sygn. akt: I ACa 1235/12, LEX nr 1324797).