Czym w ogóle jest darowizna?
Zgodnie z art. 888 §1 ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (t.j. Dz. U z 2022 r., poz. 1360, zwaną w dalszej części „K.p.c.”) przez umowę darowizny darczyńca zobowiązuje się do bezpłatnego świadczenia na rzecz obdarowanego kosztem swego majątku.
Darowizna jest niczym innym jak umową cywilnoprawną, w której to jedna ze stron – zwana darczyńcą zobowiązuje się do nieodpłatnego przeniesienia rzeczy lub praw na drugą stronę – obdarowanego, kosztem swojego majątku. Oczywiście, zarówno po jednej, jak i drugiej stronie umowy może występować więcej niż jedna osoba. Najlepszym tego przykładem jest często spotykana darowizna obojga rodziców na rzecz dziecka.
Darczyńca za obdarowanie nie oczekuje nic w zamian, natomiast warto wspomnieć o ciążących na obdarowanym obowiązkach w postaci wdzięczności w wymiarze etycznym oraz dostarczenia darczyńcy niezbędnych środków utrzymania, jeżeli ten już po wykonaniu darowizny, popadnie w niedostatek. Obowiązek wdzięczności nie ma charakteru prawnego w tym sensie, że źródło swe czerpie w całości z zasad współżycia społecznego.
W myśl art. 890 §1 K.c. oświadczenie darczyńcy powinno być złożone w formie aktu notarialnego. Umowa darowizny zawarta bez zachowania tej formy staje się również ważna, jeżeli przyrzeczone świadczenie zostało spełnione. Należy jednak pamiętać, iż w przypadku gdy dla ważności czynności prawnej, z uwagi na jej przedmiot, zastrzeżono formę szczególną (np. forma aktu notarialnego, forma pisemna z podpisami notarialnie poświadczonymi) opisana powyżej zasada nie znajduje zastosowania. Zarówno oświadczenie darczyńcy, jak i obdarowanego muszą być wówczas złożone w tej formie, a czynność podjęta bez jej zachowania jest nieważna bezwzględnie i nie podlega konwalidacji. Przedmiotowe dotyczy m.in.: zbycia przedsiębiorstwa (art. 75(1) §1 K.c.), przeniesienie własności nieruchomości (art. 158 K.c.), przeniesienie prawa użytkowania wieczystego (art. 237 K.c.) czy ustanowienie ograniczonego prawa rzeczowego (art. 245 §1 K.c.).
Czy darowiznę można odwołać?
Ustawodawca dopuścił możliwość odwołania darowizny, co stanowi wyjątek od zasady trwałości stosunków majątkowych powstałych na podstawie umowy darowizny. Przyczyny odwołania darowizny są enumeratywnie określone w Kodeksie cywilnym, a mianowicie:
- darczyńca może odwołać darowiznę jeszcze niewykonaną, jeżeli po zawarciu umowy jego stan majątkowy uległ takiej zmianie, że wykonanie darowizny nie może nastąpić bez uszczerbku dla jego własnego utrzymania odpowiednio do jego usprawiedliwionych potrzeb albo bez uszczerbku dla ciążących na nim ustawowych obowiązków alimentacyjnych;
- darczyńca może odwołać darowiznę nawet już wykonaną, jeżeli obdarowany dopuścił się względem niego rażącej niewdzięczności.
Co w praktyce oznacza rażąca niewdzięczność?
W myśl art. 898 §1 K.c. darczyńca może odwołać darowiznę nawet już wykonaną, jeżeli obdarowany dopuścił się względem niego rażącej niewdzięczności. W tym miejscu podkreślenia wymaga fakt, że zwrot „rażąca niewdzięczność” nie został zdefiniowany.
Zgodnie z poglądem utrwalonym w orzecznictwie oraz w nauce prawa niewdzięczne będzie każde zachowanie obdarowanego, niewłaściwe i krzywdzące darczyńcę, przy czym aby zostało uznane za „rażąco niewdzięczne”, musi cechować je znaczne nasilenie złej woli skierowanej na wyrządzenie darczyńcy krzywdy lub szkody majątkowej. Dlatego pod pojęcie „rażącej niewdzięczności” podpadają przede wszystkim przestępstwa skierowane przeciwko życiu, zdrowiu, czci i godności osobistej, a wreszcie przeciwko majątku darczyńcy. Cechy rażącej niewdzięczności mogą mieć także inne zachowania wysoce nieprzyjazne kierowane bezpośrednio wobec darczyńcy jak i także w stosunku do osoby jemu bliskiej.
W każdym jednak przypadku niezależnie od tego, czy będą to działania, czy zaniechania obdarowanego wymagane jest ujawnienie po jego stronie zamiaru pokrzywdzenia darczyńcy (por. wyrok Sądu Najwyższego z dn. 26 lipca 2000 r., sygn. akt: I CKN 919/98, LEX nr 50820).
Z uwagi na różne sytuacje życiowe ustawodawca posłużył się ogólnym pojęciem, pozostawiając sądowi rozpoznającemu sprawę ocenę, czy konkretne zachowanie/a obdarowanego można uznać za „rażąco niewdzięczne”. Ocena, czy zachowanie obdarowanego wyczerpuje przesłankę uzasadniającą odwołanie darowizny musi być dokonana na datę złożenia przez darczyńcę oświadczenia o odwołaniu darowizny i obejmować okoliczności mające miejsce w ostatnim roku przed złożeniem oświadczenia. Podkreślenia wymaga fakt, że darowizna nie może być odwołana po upływie roku od dnia, w którym uprawniony do odwołania dowiedział się o niewdzięczności obdarowanego (art. 899 §3 K.c.).
Mimo zakwalifikowania zachowania obdarowanego jako „rażąco niewdzięcznego” darczyńca nie może odwołać darowizny w sytuacji, gdy przebaczył obdarowanemu (art. 899 §1 K.c.).
Czy rażąca niewdzięczność musi być skierowana wyłącznie wobec darczyńcy?
Zgodnie z poglądem utrwalonym w orzecznictwie sądów i nauce prawa, aby zachowanie obdarowanego zostało zakwalifikowane jako „rażąco niewdzięczne” nie musi być ono tylko i wyłącznie skierowane wobec darczyńcy.
„Rażąca niewdzięczność może przejawiać się również w działaniu wymierzonym przeciwko osobom, z którymi darczyńca jest związany. Nie muszą to jednak być zachowania, w których osoba bliska darczyńcy jest wykorzystana przedmiotowo, jako cel pośredni, którego krzywda ma przysporzyć cierpień darczyńcy i to stanowi zamiar obdarowanego. Rażącą niewdzięczność może stanowić także zachowanie wymierzone w osobę najbliższą darczyńcy, nie podjęte wprawdzie z myślą o samym darczyńcy, lecz obiektywnie naganne i z racji swojego charakteru w sposób oczywisty uderzające w jego dobra i emocje, z czym obdarowany musiał się co najmniej godzić.” (por. wyrok Sądu Najwyższego z dn. 6 sierpnia 2014 r., sygn. akt: I CSK 592/13, LEX nr 1545024).
Przykłady rażącej niewdzięczności na podstawie orzecznictwa i nauki prawa
Katalog zachowań, które należy zakwalifikować jako „rażąca niewdzięczność” jest otwarty. W związku z czym, przedstawione poniżej przykłady zachowań są najczęstszymi, ale nie jedynymi.
- Przestępstwo obdarowanego przeciwko darczyńcy lub osobom dla niego bliskim: ,, Przesłankę rażącej niewdzięczności uznaje się za spełnioną tylko
w przypadkach szczególnych: zwłaszcza przestępstw obdarowanego przeciwko darczyńcy lub osobom dla niego bliskim’’ (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 26 stycznia 2018 r., sygn. akt: II CSK 254/17, LEX nr 2455715);
- Zdrada małżeńska: ,,Okoliczność zdrady małżeńskiej, przy istniejących więziach małżeńskich, zazwyczaj stanowi przejaw rażącej niewdzięczności, jeśli dopuszcza się jej małżonek obdarowany w tajemnicy przed darczyńcą, który się na to nie godził.’’ (por. wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 4 kwietnia 2018 r., sygn. akt: V ACa 331/17, LEX nr 2514593);
- Rażące zaniedbywanie obowiązków rodzinnych: ,,Przesłankę rażącej niewdzięczności uznaje się za spełnioną tylko w przypadkach szczególnych: zwłaszcza przestępstw obdarowanego przeciwko darczyńcy lub osobom dla niego bliskim albo rażącego zaniedbywania obowiązków rodzinnych.’’ (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 26 stycznia 2018 r., sygn. akt: II CSK 254/17, LEX nr 2455715);
- Przypisywanie darczyńcy wobec osób trzecich postępowania godzącego
w jego dobre imię: ,,Obmawianie darczyńcy przez obdarowanego wobec osób trzecich o takie postępowanie, które godzi w jego dobre imię, należy zakwalifikować jako rażącą niewdzięczność.’’(por. wyrok Sądu Najwyższego
z dnia 12 maja 1998 r., sygn. akt: II CKN 729/97, LEX nr 2708924);
- Wszczynanie postępowań sądowych: „Wszczynanie przeciwko mężowi licznych postępowań, w których w sposób nieuzasadniony żona zarzuca mężowi alkoholizm, znęcanie się nad rodziną, żądanie jego eksmisji z uzasadnieniem jak wyżej a więc stawianie ciężkich zarzutów, jest wyrazem rażącej niewdzięczności wobec męża jako darczyńcy.” (por. wyrok Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu z dnia 4 kwietnia 2019 r., sygn. akt: I ACa 1235/18, LEX nr 3223776.
Oceniając zachowanie obdarowanego podkreślenia wymaga fakt, że ,,[…] znamion rażącej niewdzięczności nie wyczerpująz reguły czyny nieumyślne obdarowanego, a nawet drobne czyny umyślne niewykraczające poza zwykłe spory życiowe czy incydentalne nieporozumienia.’’ (por. Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 8 marca 2018 r. V ACa 306/17, LEX nr 2502583).
Podkreślenia wymaga fakt, że wymienione powyżej zachowania obdarowanego mogą, ale nie muszą zostać uznane za przejaw „rażącej niewdzięczności”. Każdą sprawę sąd rozpoznaje indywidualne, a co za tym idzie, uznając dane zachowanie za noszące znamiona „rażącej niewdzięczności”, musi uwzględnić wszystkie okoliczności danej sprawy – zwyczaje panujące w określonych środowiskach społecznych, zachowanie darczyńcy, ewentualne przebaczenie.
