Ustawowa wspólność małżeńska powstaje z mocy prawa w chwili zawarcia związku małżeńskiego, chyba że wystąpiły przewidziane prawem okoliczności wyłączające taką możliwość, a mianowicie: (1) wcześniejsze zawarcie małżeńskiej umowy majątkowej (intercyza), (2) ubezwłasnowolnienie jednego z małżonków, czy (3) ogłoszenie upadłości jednego z małżonków.

W ramach małżeńskiej wspólności majątkowej można wyróżnić trzy odrębne majątki: (1) majątek wspólny, (2) majątek osobisty żony, (3) majątek osobisty męża.

Przedmioty majątkowe wchodzące w skład majątku wspólnego

Ustawową wspólnością majątkową małżeńską objęte są przedmioty majątkowe nabyte w czasie trwania wspólności przez oboje małżonków lub przez jedno z nich i to niezależnie od środków, za które zostały nabyte, a które nie zostały na określonej podstawie wyraźnie zaliczone do majątku osobistego (art. 31 ustawy z dnia 25 lutego 1964 r. Kodeks rodzinny i opiekuńczy, t.j. Dz. U. z 2020 r., poz. 1359, zwaną dalej „K.r.o.”). Artykuł 33 K.r.o. zawiera numerus clausus składników majątków osobistych małżonków. Oznacza to, że do tych majątków mogą przynależeć jedynie te przedmioty, które zostały wyraźnie wymienione w tym przepisie. Zgodnie z jednolitym orzecznictwem Sądu Najwyższego wszelkie wątpliwości dotyczące przynależności danego przedmiotu do majątków małżonków należy rozstrzygać na korzyść majątku wspólnego (por. uchwała Sądu Najwyższego z dnia 24 lipca 1997 r., sygn. akt: III CZP 26/97, OSNC 1998, nr 1, poz. 3).

Wspólność majątkowa małżeńska nie jest przedmiotem zainteresowania przepisów ustawy z dnia 15 września 2000 r. Kodeks spółek handlowych (t.j. Dz. U. z 2022 r., poz. 1467, zwaną dalej „K.s.h.”). Przepisy Kodeksu spółek handlowych, które regulują funkcjonowanie spółki z ograniczoną odpowiedzialnością, jak i spółki akcyjnej nie zawierają przepisów szczególnych, które inaczej, aniżeli powołane powyżej przepisy Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego określałyby przynależność udziałów czy akcji. Artykuł 183(1) K.s.h. stanowi jedynie, że umowa spółki może ograniczyć lub wyłączyć wstąpienie do spółki współmałżonka wspólnika w przypadku, gdy udział lub udziały są objęte wspólnością majątkową małżeńską. Przepis ten nie rozstrzyga w żaden sposób kwestii do jakiego majątku tj. wspólnego czy osobistego jednego z małżonków – należą udziały w spółce.

Kwestię ten jednoznacznie rozstrzygnął Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 7 lipca 2016 r. statuując, że udziały w spółce z ograniczoną odpowiedzialnością, nabyte ze środków należących do majątku wspólnego, wchodzą do majątku wspólnego, w żaden bowiem sposób nie można ich zaliczyć do majątku osobistego.

W szczególności nie można uznać udziałów za prawa niezbywalne, które mogą przysługiwać tylko jednej osobie, w rozumieniu art. 33 pkt 5 K.r.o., skoro oczywiście są one zbywalne, co wynika z art. 180 i nas. Kodeksu spółek handlowych (por. uchwała Sądu Najwyższego z dnia 7 lipca 2016 r., sygn. akt: III CZP 32/16, OSNC 2017, nr 5, poz. 57).

Prawo niezbywalne – jako składnik majątku osobistego małżonka

Niezbywalność w rozumieniu art. 33 pkt 5 K.r.o. oznacza niemożność przeniesienia danego prawa na inny podmiot w drodze czynności prawnej inter vivos (czyli czynności prawne między żyjącymi). Niezbywalność musi wynikać z przepisów prawa, regułą jest, bowiem cecha zbywalności. Co więcej niezbywalność musi mieć charakter trwały, a nie tylko ograniczony w czasie. Prawa niezbywalne objęte art. 33 pkt 5 K.r.o. to m.in.:

• prawo do alimentów,
• użytkowanie (art. 254 ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (t.j. Dz. U. z 2022 r., poz. 1360, zwaną dalej „K.c.”),
• służebności osobiste (art. 300 K.c.),
• przysługujące jednemu z małżonków prawo dożywocia (art. 912 K.c.).

Analogiczne zasady jakie regulują przynależność udziałów w spółce z ograniczoną odpowiedzialnością obowiązują również w przypadku akcji w spółkach akcyjnych. W wyroku z dnia 21 stycznia 2009 r. Sąd Najwyższy stanął na stanowisku, że akcje nabyte przez małżonka ze środków pochodzących z majątku wspólnego wchodzą w skład tego majątku, a akcjonariuszem staje się tylko małżonek uczestniczący w tej czynności (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 21 stycznia 2009 r., sygn. akt: II CSK 446/08, LEX nr 488960).

Akcje pracownicze – składnik majątku wspólnego czy osobistego małżonka?

Również akcje pracownicze wchodzą w skład majątku wspólnego małżonków. Przedmiotowe zostało potwierdzone w uchwale Sądu Najwyższego z dnia 11 września 2003 r., który stanął na stanowisku, że jeżeli umowę nieodpłatnego nabycia akcji zawarł pracownik pozostający w ustawowej wspólności majątkowej małżeńskiej, nabyte przez niego akcje wchodzą w skład majątku wspólnego.

Nieodpłatnego nabycia akcji przez pracownika pozostającego w ustawowej wspólności majątkowej nie dotyczy bowiem żaden z wyjątków zastrzeżonych w art. 33 K.r.o. W szczególności, w związku z wynikającą z art. 38 ust. 3 ustawy z dnia 30 sierpnia 1996 r. o komercjalizacji i niektórych uprawnieniach pracowników (t.j. Dz. U. 2022 r., poz. 318, zwanej dalej „ustawą o komercjalizacji) niemożnością obrotu nabytymi nieodpłatnie akcjami przez oznaczony czas liczony od dnia zbycia przez Skarb Państwa pierwszych akcji na zasadach ogólnych, należy zaznaczyć, że wymienione wyłączenie zbywalności nie wchodzi w zakres hipotezy art. 33 pkt 6 K.r.o. Mówiąc o prawach niezbywalnych, przepis ten ma na względzie tylko prawa, których nie można zbyć w ogóle. Za prawa niezbywalne w znaczeniu tego przepisu nie mogą być więc uważane prawa jedynie czasowo niezbywalne. Nie ma także podstaw do stosowania do omawianego nabycia, mimo jego nieodpłatności art. 33 pkt 2 K.r.o., bowiem niewątpliwie umowa nieodpłatnego nabycia akcji przez uprawnionego pracownika nie jest umową darowizny.

Jeżeli jednak akcje pracownicze nabyte na podstawie ustawy o komercjalizacji przez jednego z małżonków po ustaniu wspólności ustawowej, w wyniku realizacji uprawnienia uzyskanego przed ustaniem wspólności ustawowej, są składnikiem majątku tylko tego małżonka, albowiem nie mamy tu do czynienia z żadną ekspektatywą jak ma to miejsce np. w przypadku przyszłego prawa do lokalu spółdzielczego (por. uchwała Sądu Najwyższego z dnia 11 września 2003 r., sygn. akt: III CZP 52/03, OSNC 2004, nr 11, poz. 169).

W związku z powyższym, jeśli udziały w spółce z ograniczoną odpowiedzialnością lub akcje w spółce akcyjnej zostały nabyte w trakcie trwania małżeńskiej wspólności majątkowej ze środków należących do majątku wspólnego, to udział te lub akcje weszły do majątku wspólnego, a co za tym idzie należy uwzględnić je w podziale majątku wspólnego.

Niemniej jednaj podkreślenia wymaga fakt, że mimo nabycia w drodze czynności prawnej udziałów lub akcji w czasie trwania małżeńskiej wspólności majątkowej wspólnikiem lub akcjonariuszem staje się tylko małżonek uczestniczący w tej czynności. Oddzielono zatem prawa korporacyjne od praw majątkowych. W skład majątku osobistego małżonka będącego wspólnikiem wchodzą prawa korporacyjne, a w skład majątku wspólnego prawa majątkowe (por. uchwała Sądu Najwyższego z dnia 13 marca 2008 r., sygn.. akt: III CZP 9/08, OSNC 2009, nr 4, poz. 54).