Majątek wspólny małżonków

Ustawowa wspólność małżeńska powstaje z mocy prawa w chwili zawarcia związku małżeńskiego, chyba że wystąpiły przewidziane prawem okoliczności wyłączające taką możliwość, a mianowicie:

1. Wcześniejsze zawarcie małżeńskiej umowy majątkowej (intercyza),
2. Ubezwłasnowolnienie jednego z małżonków,
3. Ogłoszenie upadłości jednego z małżonków.

Ustawową wspólnością majątkową małżeńską objęte są przedmioty majątkowe nabyte w czasie trwania wspólności przez oboje małżonków lub przez jedno z nich i to niezależnie od środków, za które zostały nabyte, a które nie zostały na określonej podstawie wyraźnie zaliczone do majątku osobistego. Podkreślić należy, że wskazany przez ustawodawcę katalog składników majątku wspólnego,
w przeciwieństwie do składników majątku osobistego, jest katalogiem otwartym.

Co należy do majątku wspólnego małżonków

Zgodnie z art. 31 ust. 2 ustawy z dnia 25 lutego 1964 roku Kodeks rodzinny i opiekuńczy (t.j. Dz. U. z 2020 r., poz. 1359, zwaną dalej „K.r.o.”) do majątku wspólnego należą w szczególności:

1. Pobrane wynagrodzenie za pracę i dochody z innej działalności zarobkowej każdego z małżonków;
2. Dochody z majątku wspólnego, jak również z majątku osobistego każdego z małżonków;
3. Środki zgromadzone na rachunku otwartego lub pracowniczego funduszu emerytalnego każdego z małżonków;
4. Kwoty składek zewidencjonowanych na subkoncie, o którym mowa w art. 40a ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych.

Ponadto do majątku wspólnego małżonków należą wszystkie przedmioty urządzenia domowego, które użytkowane są przez obojga małżonków również te, które zostały nabyte przez dziedziczenie, zapis lub darowiznę, chyba że spadkodawca lub darczyńca inaczej postanowił (art. 34 K.r.o.), a także renta należna poszkodowanemu małżonkowi z powodu całkowitej lub częściowej utraty zdolności do pracy zarobkowej albo z powodu zwiększenia się jego potrzeb lub zmniejszenia widoków powodzenia na przyszłość (art. 33 pkt 6 K.r.o.).

Jako ciekawostkę wskazać należy, że przedmioty majątkowe nabyte w czasie trwania wspólności ustawowej przez jednego z małżonków, uzyskane z przestępstwa, wchodzą w skład majątku wspólnego na podstawie art. 32 § 1 K.r.o. (por. uchwała Sądu Najwyższego z dnia 29 czerwca 2010 roku, sygn. akt: III CZP 42/10, LEX nr 583981).

Każdy z małżonków ma prawo, ale i obowiązek do współdziałania w zarządzie majątkiem wspólnym. Podkreślić należy, że w trakcie trwania małżeńskiej wspólności majątkowej żaden z małżonków nie może żądać podziału majątku wspólnego,
a rozdzielność majątkowa może być jedynie wynikiem wspólnych ustaleń i zgodnej woli małżonków, które można ustanowić bez rozwodu.

Reasumując, co do zasady do majątku wspólnego należą wszystkie inne przedmioty majątkowe, z wyjątkiem tych, które zostały enumeratywnie wskazane w art. 33 K.r.o. jako składniki majątku osobistego.

Majątek osobisty małżonków

Majątek osobisty to zespół składników majątkowych (przedmioty majątkowe, prawa majątkowe, wierzytelności), które nie wchodzą do majątku wspólnego małżonków.

W skład majątku osobistego małżonków, wchodzi wszystko to, co każde z małżonków nabyło przed zawarciem związku małżeńskiego, jak również w wyniku darowizny lub dziedziczenia, z tytułu zadośćuczynienia za wyrządzoną krzywdę oraz odszkodowania za utratę zdrowia. Należy zwrócić uwagę iż, wyjątek stanowi renta z powodu utraty zdolności do pracy. Do majątku osobistego zaliczane są również prawa autorskie i pokrewne, wszystkie dobra, które zostały uzyskane jako nagroda za osobiste osiągniecia.

Co zalicza się do majątku osobistego

Zgodnie z art. 33 K.r.o. do majątku osobistego zalicza się w szczególności:

1. przedmioty majątkowe nabyte przed powstaniem wspólności ustawowej;
2. przedmioty majątkowe nabyte przez dziedziczenie, zapis lub darowiznę, chyba że spadkodawca lub darczyńca inaczej postanowił;
3. prawa majątkowe wynikające ze wspólności łącznej podlegającej odrębnym przepisom;
4. przedmioty majątkowe służące wyłącznie do zaspokajania osobistych potrzeb jednego z małżonków;
5. prawa niezbywalne, które mogą przysługiwać tylko jednej osobie;
6. przedmioty uzyskane z tytułu odszkodowania za uszkodzenie ciała lub wywołanie rozstroju zdrowia albo z tytułu zadośćuczynienia za doznaną krzywdę; nie dotyczy to jednak renty należnej poszkodowanemu małżonkowi z powodu całkowitej lub częściowej utraty zdolności do pracy zarobkowej albo z powodu zwiększenia się jego potrzeb lub zmniejszenia widoków powodzenia na przyszłość;
7. wierzytelności z tytułu wynagrodzenia za pracę lub z tytułu innej działalności zarobkowej jednego z małżonków;
8. przedmioty majątkowe uzyskane z tytułu nagrody za osobiste osiągnięcia jednego z małżonków;
9. prawa autorskie i prawa pokrewne, prawa własności przemysłowej oraz inne prawa twórcy;
10. przedmioty majątkowe nabyte w zamian za składniki majątku osobistego, chyba że przepis szczególny stanowi inaczej.

Umowy majątkowe małżeńskie

Małżeńska umowa majątkowa to czynność prawna na mocy, której osoby zamierzające zawrzeć małżeństwo lub małżonkowie stanowią o ich małżeńskim ustroju majątkowym. Małżeńską umową majątkową jest również umowa zmieniająca albo rozwiązująca wcześniej zawartą małżeńską umowę majątkową. Podkreślić należy, że małżonkowie mogą w każdym momencie zmienić lub rozwiązać małżeńską umowę majątkową, nawet po wydaniu przez sąd orzeczenia o rozwiązaniu małżeństwa przez rozwód, ale warunkiem jest nieuprawomocnienie się orzeczenia rozwodowego.

Nasz ustawodawca wprowadził zamknięty katalog typów małżeńskich ustrojów majątkowych. I tak, małżonkowie mogą przez umowę:

• rozszerzyć małżeńską wspólność majątkową;
• ograniczyć małżeńską wspólność majątkową;
• ustanowić rozdzielność majątkową;
• ustanowić rozdzielność majątkową z wyrównaniem dorobków.

Co ważne, nie można zawrzeć umowy, na mocy której w odniesieniu do jednych przedmiotów majątkowych wspólność zostałaby rozszerzona, zaś w odniesieniu do innych – wspólność zostałaby ograniczona. W sytuacji, gdy dochodzi do rozwiązania małżeńskiej umowy majątkowej w czasie trwania małżeństwa dotychczasowy ustrój umowny, w braku umownego wskazania przez małżonków innego ustroju, zastąpiony zostaje ustrojem wspólności ustawowej.

Zgodnie z jednoznacznym brzmieniem art. 47 §1 K.r.o. małżeńska umowa majątkowa musi zostać zawarta w formie aktu notarialnego. Wymaganie to dotyczy także zmiany oraz rozwiązania małżeńskiej umowy majątkowej. Niezachowanie tej formy skutkuje bezwzględną nieważnością umowy.

Rozszerzenie wspólności ustawowej

Małżonkowie (przyszli małżonkowie) mogą przez umowę rozszerzyć wspólność ustawową na przedmioty i prawa majątkowe, które zgodnie z brzmieniem art. 33 K.ro. stanowią majątek osobisty każdego z nich. Małżonkowie mają swobodę w ustaleniu, czy rozszerzoną wspólnością objęte zostaną tylko przedmioty należące do ich majątków osobistych przed zawarciem umowy, czy też że wspólność obejmie tylko przedmioty nabyte po zawarciu małżeństwa albo, że umowa spowoduje oba te skutki.

Granice rozszerzenia wspólności ustawowej wyznacza art. 49 §1 K.r.o. zgodnie, z którym nie można przez umowę majątkową małżeńską rozszerzyć wspólności na:

1. przedmioty majątkowe, które przypadną małżonkowi z tytułu dziedziczenia, zapisu lub darowizny;
2. prawa majątkowe, które wynikają ze wspólności łącznej podlegającej odrębnym przepisom;
3. prawa niezbywalne, które mogą przysługiwać tylko jednej osobie;
4. wierzytelności z tytułu odszkodowania za uszkodzenie ciała lub wywołanie rozstroju zdrowia, o ile nie wchodzą one do wspólności ustawowej, jak również wierzytelności z tytułu zadośćuczynienia za doznaną krzywdę;
5. niewymagalne jeszcze wierzytelności o wynagrodzenie za pracę lub z tytułu innej działalności zarobkowej każdego z małżonków.

Ograniczenie wspólności ustawowej

Ograniczenie wspólności ustawowej polega na wyłączeniu z majątku wspólnego niektórych jego składników. Ustawodawca nie określił granic, do jakich można ograniczyć wspólność ustawową. Tylko więc wyłączenie z majątku wspólnego wszystkich jego składników nie stanowi ograniczenia wspólności ustawowej, ale w rzeczywistości jest ustanowieniem rozdzielności majątkowej.

Ustanowienie rozdzielności majątkowej

Ustanowienie rozdzielności majątkowej w drodze umowy inaczej niż dokonywane przez sąd na żądanie jednego z małżonków nie wymaga istnienia ważnych powodów. Małżonkowie (przyszli małżonkowie) w każdej chwili mogą zawrzeć umowę ustanawiającą pomiędzy nimi rozdzielność majątkową.

Ustanowienie rozdzielności umownej przed zawarciem małżeństwa powoduje, że wspólność majątkowa między małżonkami w ogóle nie powstaje. Każdy z małżonków zachowuje swój majątek osobisty. W razie ustanowienia rozdzielności majątkowej w czasie trwania wspólności majątkowej (ustawowej lub umownej) wspólność ta ustaje z chwilą zawarcia umowy lub z datą późniejszą, określoną w umowie.

Ustanowienie rozdzielności majątkowej z wyrównaniem dorobków

Istotą ustroju rozdzielności majątkowej z wyrównaniem dorobków jest pełna rozdzielność majątkowa pomiędzy małżonkami, każdy z nich zachowuje swój majątek osobisty, z jednoczesnym wyrównaniem dorobków po jego ustaniu, a więc uczestnictwem w dorobku współmałżonka. Ustrój rozdzielności majątkowej z wyrównaniem dorobków wychodzi niewątpliwie naprzeciw potrzebom małżonków, którzy chcą zachować niezależność majątkową, a jednocześnie w określonym stopniu zapewnia małżonkowi ekonomicznie słabszemu (np. zajmującemu się wyłącznie wychowaniem dzieci czy poradzeniem domu) ochronę majątkową po ustaniu ustroju.

Dorobkiem małżonka jest wzrost wartości jego majątku po zawarciu małżeńskiej umowy majątkowej. W celu obliczenia dorobku danego małżonka należy ustalić wartość jego majątku osobistego w chwili zawarcia umowy i wartość jego majątku w chwili ustania reżimu. Następnie zaś od wartości końcowej należy odjąć wartość początkową. Co istotne, dorobek oblicza się według stanu majątku z chwili ustania rozdzielności majątkowej i według cen z chwili rozliczenia.

Przy obliczaniu dorobków pomija się przedmioty majątkowe nabyte przed zawarciem umowy majątkowej i wymienione w art. 33 pkt 2, 5-7, 9 K.r.o., a więc: przedmioty majątkowe nabyte przez dziedziczenie, zapis lub darowiznę, chyba że spadkodawca lub darczyńca inaczej postanowił; prawa niezbywalne, które mogą przysługiwać tylko jednej osobie; przedmioty uzyskane z tytułu odszkodowania za uszkodzenie ciała lub wywołanie rozstroju zdrowia albo z tytułu zadośćuczynienia za doznaną krzywdę; (nie dotyczy to jednak renty należnej poszkodowanemu małżonkowi z powodu całkowitej lub częściowej utraty zdolności do pracy zarobkowej albo z powodu zwiększenia się jego potrzeb lub zmniejszenia widoków powodzenia na przyszłość); wierzytelności z tytułu wynagrodzenia za pracę lub z tytułu innej działalności zarobkowej jednego z małżonków prawa autorskie i prawa pokrewne, prawa własności przemysłowej oraz inne prawa twórcy, a także przedmioty nabyte w zamian za nie, natomiast dolicza się wartość. Natomiast dolicza się wartość:

1. darowizn dokonanych przez jednego z małżonków, z wyłączeniem darowizn na rzecz wspólnych zstępnych małżonków oraz drobnych zwyczajowo przyjętych darowizn na rzecz innych osób;
2. usług świadczonych osobiście przez jednego z małżonków na rzecz majątku drugiego małżonka;
3. nakładów i wydatków na majątek jednego małżonka z majątku drugiego małżonka.

Oczywiście małżonkowie mogą umówić się odmiennie. W tej kwestii ustawodawca pozostawił swobodę małżonkom. Wyrównanie dorobków następuje przez zapłatę lub przeniesienie prawa.

Przymusowy ustrój majątkowy

Przymusowy ustrój majątkowy powstaje niezależnie od woli małżonków w enumeratywnie określonych w Kodeksie rodzinnym i opiekuńczym przypadkach:

1. z mocy orzeczenia sądu opartego na żądaniu jednego z małżonków ustanowienia rozdzielności majątkowej;
2. z mocy orzeczenia sądu wydanego w oparciu o żądanie wierzyciela jednego
   z małżonków ustanowienia rozdzielności majątkowej;
3. z mocy prawa na podstawie prawomocnego postanowienia sądu
   o ubezwłasnowolnieniu jednego z małżonków, i to zarówno całkowitym, jak
   i częściowym;
4. z mocy prawa w razie ogłoszenia upadłości jednego z małżonków;
5. na podstawie prawomocnego orzeczenia o separacji.

Doświadczenie Kancelarii Glass-Brudziński Adwokaci i Radcy Prawni nabyte w związku z prowadzeniem kilkudziesięciu spraw majątkowych małżonków pokazuje, że przed podjęciem decyzji co do wyboru małżeńskiego ustroju majątkowego warto skonsultować się z doświadczonym prawnikiem, który pomoże wybrać właściwy ustrój majątkowy.