W ocenie Trybunału Konstytucyjnego nałożenie na rodzica obowiązku zapłaty drugiemu rodzicowi określonej sumy pieniężnej za brak kontaktów z dzieckiem, jest niezgodne z Konstytucją Rzeczpospolitej Polskiej.
Na wstępie podkreślić należy, że zgodnie z art. 113 ustawy z dnia 25 lutego 1964 r. Kodeks rodzinny i opiekuńczy (t.j. Dz. U. z 2020 r., poz. 1359, zwaną dalej „K.r.o.”), niezależnie od władzy rodzicielskiej, rodzice oraz ich dziecko mają prawo i obowiązek utrzymywania ze sobą kontaktów. Kontakty z dzieckiem obejmują w szczególności przebywanie z dzieckiem (odwiedziny, spotkania, zabieranie dziecka poza miejsce jego stałego pobytu) i bezpośrednie porozumiewanie się, utrzymywanie korespondencji, korzystanie z innych środków porozumiewa W myśl art. 113(1) §1 K.r.o., jeżeli dziecko przebywa stale u jednego z rodziców, sposób utrzymywania kontaktów z dzieckiem przez drugiego z nich rodzice określają wspólnie, kierując się dobrem dziecka i biorąc pod uwagę jego rozsądne życzenia, w braku porozumienia rozstrzyga sąd opiekuńczy.
Niezależnie od tego, czy źródłem obowiązku jest orzeczenie sądu, czy też ugoda zawarta pomiędzy rodzicami, ustalenie kontaktów z dzieckiem najczęściej obejmuje: częstotliwość kontaktów (np. dni powszednie, weekend, wakacje, ferie zimowe, święta, godzinę rozpoczęcia i zakończenia kontaktu), sposób kontaktu (np. w obecności osoby trzeciej – drugiego rodzica, kuratora, za pośrednictwem środków porozumiewania się na odległość), miejsca kontaktu (np. miejsce zamieszkania dziecka, poza miejscem zamieszkania dziecka).
Zgodnie z art. 598(15) §1 ustawy z dnia 17 listopada 1964 roku Kodeks postępowania cywilnego (t.j. Dz. U. z 2021 r., poz. 1805, zwaną dalej „K.p.c.”), jeżeli osoba, pod której pieczą dziecko pozostaje, nie wykonuje albo niewłaściwie wykonuje obowiązki wynikające z orzeczenia albo z ugody zawartej przed sądem lub przed mediatorem w przedmiocie kontaktów z dzieckiem, sąd opiekuńczy, uwzględniając sytuację majątkową tej osoby, zagrozi jej nakazaniem zapłaty na rzecz osoby uprawnionej do kontaktu z dzieckiem oznaczonej sumy pieniężnej za każde naruszenie obowiązku. Natomiast art. 598(15) §2 K.p.c. stanowi, że, jeżeli osoba uprawniona do kontaktu z dzieckiem albo osoba, której tego kontaktu zakazano, narusza obowiązki wynikające z orzeczenia albo z ugody zawartej przed sądem lub przed mediatorem w przedmiocie kontaktów z dzieckiem, sąd opiekuńczy zagrozi tej osobie nakazaniem zapłaty oznaczonej sumy pieniężnej na rzecz osoby, pod której pieczą dziecko pozostaje, stosując odpowiednio przepis §1.
Przedmiotowa regulacja została dodana do Kodeksu postępowania cywilnego nowelizacją w roku 2011. Celem nowelizacji było wprowadzenie rozwiązań zapewniających skuteczniejszą realizację uprawnień rodziców wynikających z art. 113(1) K.r.o., tj. prawa do kontaktów dzieckiem. Wprowadzone rozwiązanie, wzorowane jest na rozwiązaniach francuskich.
Na podstawie przedmiotowego przepisu sąd może wydać postanowienie, w którym zagrozi osobie, pod której pieczą dziecko pozostaje, nakazaniem zapłaty na rzecz osoby uprawnionej do kontaktu z dzieckiem oznaczonej sumy pieniężnej za każde naruszenie obowiązku wynikającego z orzeczenia albo ugody. Podobnie sąd może wydać postanowienie, w którym zagrozi osobie uprawnionej do kontaktu z dzieckiem (albo osobie, której zabroniono kontaktu z dzieckiem) nakazaniem zapłaty oznaczonej sumy pieniężnej na rzecz osoby, pod której pieczą dziecko pozostaje, za każde naruszenie obowiązku wynikającego z orzeczenia albo ugody.
Chcąc orzec zagrożenie nakazaniem zapłaty określonej sumy pieniężnej „[…] naruszenie to musi być przede wszystkim zawinione oraz istotne (…) „nie każde naruszenie obowiązków w zakresie kontaktów z dzieckiem będzie uzasadniać zagrożenie nakazaniem zapłaty oznaczonej sumy pieniężnej”. (por. Art. 598(15) KPC T. II red. Piasecki 2016, wyd. 7/Jagieła, Legalis).
Suma pieniężna, o której mowa w art. 598(15) K.p.c. nie ma charakteru odszkodowawczego ani alimentacyjnego. Należy przyjąć, że ma charakter prewencyjny. Stanowi swego rodzaju represję względem osoby, która niewłaściwie realizuje kontakty lub je utrudnia. Wysokość sumy pieniężnej powinna uwzględniać sytuację majątkową osoby, przeciwko której kierowane jest postanowienie.
Jeżeli osoba, przeciwko której zostało wydane postanowienie w przedmiocie zagrożenia nakazaniem zapłaty, dopuszcza się naruszeń obowiązków wskazanych w takim postanowieniu, sąd wydaje postanowienie, w którym nakazuje osobie naruszającej zapłatę należnej sumy pieniężnej, ustalając jej wysokość stosownie do liczby naruszeń oraz wysokości sum za naruszenie określonych w postanowieniu o zagrożeniu nakazaniem zapłaty oznaczonej sumy pieniężnej. Sąd może w wyjątkowych wypadkach zmienić wysokość sumy pieniężnej, ze względu na zmianę okoliczności (art. 598(16) K.p.c.). Przez zmianę okoliczności należy rozumieć zmianę sytuacji majątkowej osoby, przeciwko której kierowane jest postanowienie, gdyż tylko ta okoliczność jest przesłanką ustalenia wysokości sumy pieniężnej, o której mowa w art. 598(15) §1 K.p.c.
Podsumowując powyższe, sprawy o wykonanie kontaktów, a w istocie sprawy o egzekucję kontaktów przebiegają one dwuetapowo: najpierw należy wnieść o zagrożenie nakazaniem zapłaty, a w sytuacji, gdy zagrożenie nakazaniem zapłaty nie powstrzymuje od dalszego utrudniania lub uniemożliwiania kontaktów bądź nierealizowania kontaktów, na wniosek osoby uprawnionej, sąd wszczyna drugi etap egzekucji – nakazanie zapłaty.
Mimo iż regulacje te od ponad 10 lat funkcjonują w obrocie prawnym dopiero w ostatnim czasie trafiły pod ocenę Trybunału Konstytucyjnego. Wyrokiem z dnia 22 czerwca 2022 roku Trybunał Konstytucyjny w składzie Krystyna Pawłowicz – przewodniczący, Wojciech Sych, Bogdan Święczkowski, Michał Warciński oraz Andrzej Zielonacki – sprawozdawca, stanął na stanowisku, że: „Art. 598(16) §1 w związku z art. 598(15) § 1 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. z 2021 r. poz. 1805, z późn. zm.) w zakresie, w jakim obejmują sytuacje, w których niewłaściwe wykonywanie lub niewykonywanie obowiązków związane jest z zachowaniem dziecka, niewywołanym przez osobę, pod której pieczą dziecko to się znajduje, są niezgodne z art. 48 ust. 1 zdanie drugie oraz art. 72 ust. 3 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej.” (por. wyroku Trybunał Konstytucyjny z dnia 22 czerwca 2022 roku, sygn. akt SK 3/20).
W stanie faktycznym będącym przedmiotem rozważań Trybunału Konstytucyjnego ojciec małoletniej córki wystąpił do sądu, aby ten nakazał matce zapłatę na jego rzecz kwoty 70.000,00 zł za uporczywe utrudnianie kontaktów z dzieckiem. Matka posiadała wydane przez psychologów opinie, potwierdzające, że córka nie chce widywać się z ojcem. W konsekwencji do kontaktów musiałoby dochodzić wskutek zmuszania córki przez matkę.
Matka i córka zaskarżyły do Trybunału Konstytucyjnego przepis art. 598(16) § 1 i art. 598(15) § 1 K.p.c. W ocenie skarżących przepisy te naruszają prawo do równej ochrony wszystkich obywateli, również małoletnich, przez to, że postępowanie dotyczące wykonywania kontaktów z dzieckiem nie uwzględnia i nie dotyczy osoby małoletniego, ograniczając się jedynie do rodziców dziecka. Skarżące konsekwentnie podnosiły, że w drugim etapie postępowania sądy pomijają takie kwestie, jak postawa uprawnionego do kontaktów z dzieckiem oraz poglądy i emocje samego dziecka. Zwrócono również uwagę, że to matki są najczęściej rodzicem na co dzień sprawującym opiekę, a przez to rodzicem odpowiedzialnym za odbywanie kontaktów przez uprawnionego ojca, które winny się odbywać bez względu na okoliczności życia i dnia codziennego.
W ocenie Andrzeja Zielonackiego, sędziego sprawozdawcy, po wydanym przez Trybunał Konstytucyjny wyroku sądy przy rozpoznawaniu wniosku o nakazanie zapłaty sumy pieniężnej za brak kontaktów z dzieckiem będą miały obowiązek ustalić z urzędu, czy brak kontaktu nie był właśnie wyrazem samodzielnej decyzji dziecka, wolnej od wpływu osoby sprawującej nad nim codzienną opiekę.
Mimo, iż za wcześnie jeszcze na opinie w zakresie skutków jakie przyniesie wyrok Trybunału Konstytucyjnego to pewnym jest, że postępowanie w sprawie wykonywania kontaktów, które co do zasady miały zapewnić elastyczną, szybką i skuteczną reakcję sądu opiekuńczego na wszelkie naruszenia w zakresie kontaktów z dzieckiem aktualnie się wydłuży. Sądy opiekuńcze, bowiem przy rozpoznawaniu wniosku o nakazanie zapłaty względem osoby, która niewłaściwie realizuje kontakty lub je utrudnia, będą miały obowiązek ustalić, czy brak kontaktu nie jest decyzją samego dziecka. Celem przedmiotowego sądy opiekuńcze, aby poznać stanowisko dziecka będą podejmowały decyzje o jego wysłuchaniu w trybie art. 216(1) K.p.c. lub dopuszczeniu dowodu z opinii biegłego psychologa, lub opinii opiniodawczego zespołu sądowych specjalistów, co bezsprzecznie wydłuży przedmiotowe postępowanie. Sąd opiekuńczy będzie musiał ustalić, czy postawa dziecka wynika z negatywnych doświadczeń czy może z wpływu osób trzecich.
Doświadczenie Kancelarii Glass-Brudziński Adwokaci i Radcy Prawni nabyte w związku z prowadzeniem kilkudziesięciu sprawo o kontakty pokazuje, że negatywna postawa dziecka wobec drugiego rodzica, a co za tym idzie niechęć do spotkań z nim jest w znacznym stopniu konsekwencją postawy i zachowania rodzica, z którym dziecko mieszka.
