Art. 189 Kodeksu postępowania cywilnego – powództwo o ustalenie. Co to takiego?

Przepis art. 189 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. (tj. Dz. U. z 2023 r., poz. 1550, zwanej dalej „K.p.c.”) jest szczególnym przepisem, który pomimo umieszczenia go w kodeksie regulującym procedurą cywilną jest faktycznie materialnoprawną podstawą wnoszenia powództwa.

Zgodnie z przepisem art. 189 K.p.c. powód może żądać ustalenia przez sąd istnienia lub nieistnienia stosunku prawnego lub prawa, wtedy, gdy ma w tym interes prawny. Przesłankami materialnymi powództwa opartego na art. 189 K.p.c. są:

• interes prawny powoda w dokonaniu żądanego ustalenia;
• legitymacja procesowa;
• istnienie prawa, którego powództwo dotyczy.

Niewykazanie którejś z nich będzie skutkowało oddaleniem powództwa.

Interes prawny

Nie istnieje legalna definicja pojęcia interesu prawnego, jego funkcja wynika z przepisów zaś treść znaczeniową kształtuje doktryna, jak i orzecznictwo. O prawnym charakterze interesu, czyli o potrzebie wszczęcia oznaczonego postępowania i uzyskania oznaczonej treści orzeczenia decyduje, istniejąca obiektywnie, potrzeba ochrony sfery prawnej powoda.

Tak pojmowany interes prawny może wynikać zarówno z bezpośredniego zagrożenia prawa powoda, jak i też może zmierzać do zapobieżenia temu zagrożeniu. Interes prawny występuje także wtedy, gdy istnieje niepewność stanu prawnego lub prawa, gdy określona sytuacja zagraża naruszeniem uprawnień przysługujących powodowi bądź też stwarza wątpliwość co do ich istnienia czy realnej możliwości realizacji.

Pojęcie interesu prawnego powinno być zatem interpretowane z uwzględnieniem oceny, czy wynik postępowania doprowadzi do usunięcia niejasności i wątpliwości w tym zakresie i zapewni powodowi ochronę jego prawnie chronionych interesów, a więc czy definitywnie zakończy istniejący spór ewentualnie, czy zapobiegnie takiemu sporowi w przyszłości (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 29 marca 2012 roku, sygn. akt: I CSK 325/11, LEX nr 1171285)

Skuteczne powołanie się na interes prawny w rozumieniu art. 189 K.p.c. wymaga wykazania przez powoda, że wyrok wydany w tego rodzaju sprawie wywoła takie konsekwencje prawne w stosunkach między stronami, w wyniku których ich sytuacja prawna zostanie określona jednoznacznie, nie będzie budziła wątpliwości, co spowoduje w konsekwencji, iż zostanie usunięta niepewność co do istnienia określonych praw i obowiązków stron oraz ryzyko ich naruszenia w przyszłości (por. postanowienie Sądu Najwyższego z dn. 20 października 2023 r., sygn. akt: I CSK 3187/23, LEX nr 3617960).

Interes prawny w rozumieniu art. 189 k.p.c. stanowi szeroką formułę, obejmującą wiele sytuacji prawnych, w których uwikłany może być podmiot występujący z powództwem. Interes prawny może wynikać z bezpośredniego zagrożenia prawa powoda lub zmierzać do zapobieżenia temu zagrożeniu. Uwzględnić należy sytuację prawną żądającego, ocenianą w płaszczyźnie zarówno obecnych, jak i przyszłych, ale obiektywnie prawdopodobnych stosunków prawnych z jego udziałem.

Ocena istnienia interesu prawnego po stronie powoda powinna uwzględniać jego cel i istotę w okolicznościach konkretnej sprawy, a przede wszystkim, czy istnieje możliwość uzyskania ochrony w drodze innego powództwa, zwłaszcza o świadczenie (por. wyrok Sądu Najwyższego z dn. 12 stycznia 2022 r., sygn. akt: II CSKP 212/22, OSNC-ZD 2023, nr 1, poz. 14). Interes prawny, o którym mowa w art. 189 K.p.c. należy pojmować jako interes dotyczący szeroko rozumianych praw i stosunków prawnych, który z reguły występuje w sytuacjach, w których zachodzi obiektywna niepewność co do prawa lub stosunku prawnego z przyczyn natury faktycznej lub prawnej. Interes prawny wyraża się wówczas w usunięciu stanu niepewności. Z reguły interes taki nie zachodzi, jeżeli zainteresowany może uzyskać ochronę prawną w drodze powództwa o świadczenie (por. wyrok Sądu Najwyższego z dn. 14 marca 2012 r., sygn. akt: II CSK 252/11, OSNC 2012, nr 10, poz. 120).

Brak interesu prawnego w rozumieniu komentowanego przepisu pojawia się wówczas, gdy stan niepewności prawnej może być usunięty w drodze dalej idącego powództwa, np. powództwa kształtującego albo powództwa o świadczenie.

Reasumując, skuteczne powołanie się na interes prawny wymaga wykazania, że oczekiwane rozstrzygnięcie wywoła takie skutki w stosunkach prawnych między stronami, w następstwie, których ich sytuacja prawna zostanie określona jednoznacznie i tym samym wyeliminowane zostanie jakakolwiek wątpliwość.

Legitymacja procesowa

Powodem wytaczającym powództwo o ustalenie nie musi być podmiot ustalanego stosunku prawnego lub prawa. Legitymacja do szukania tej drogi ochrony prawnej przysługuje każdemu, kto ma interes prawny, a więc nie tylko podmiotom tych praw czy stosunków prawnych. W związku z czym, interes prawny może mieć także podmiot, którego wiąże stosunek prawny z jednym z podmiotów ustalanego prawa lub stosunku prawnego albo, mówiąc szerzej, podmiot, na którego prawa lub obowiązki w pewnym zakresie – rozumianym szeroko – może wpłynąć istnienie lub nieistnienie prawa przysługującego innym podmiotom lub stosunku prawnego łączącego inne podmioty

Zgodnie z ugruntowanym orzecznictwem legitymacja stron procesu opartego na art. 189 K.p.c. nie musi wynikać z istniejącego między nimi stosunku prawnego lub prawa, mającego być przedmiotem ustalenia. Przepis powyższy nie tylko nie wprowadza wymogu, aby stosunek prawny lub prawo, którego proces dotyczy, istniał między powodem a pozwanym, ale także aby jeden z nich w ogóle był stroną danego stosunku prawnego. Wystarczający jest stosunek oparty na interesie prawnym powoda w uzyskaniu wyroku ustalającego skutecznego względem pozwanego. Innymi słowy, skoro strony procesu o ustalenie nie muszą być jednocześnie stronami spornego stosunku prawnego, to o ich legitymacji może zadecydować interes prawny oceniany z punktu widzenia powoda (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 21 marca 2013 r., sygn. Akt: II CSK 406/12, LEX nr 1341660).

Przepis art. 189 K.p.c., jako podstawa prawna roszczenia, został ostatnio wykorzystany przez Kancelarię, w sprawie naszego Klienta, który kwestionował uchylenie się od skutków prawnych złożonego oświadczenia woli.

Sprawa dotyczyła uchylenia się od skutków prawnych oświadczenia woli. Jedna ze stron (małżonek) stosunku prawnego – umowy ustanawiającej pomiędzy stronami rozdzielność majątkową, uchyliła się od skutków prawnych złożonego przez siebie oświadczenia woli. Z kolei druga strona (małżonek), po otrzymaniu się oświadczenia o uchyleniu się od skutków prawnych oświadczenia woli, stał na stanowisku, że przedmiotowe uchylenie się od skutków prawnych było bezpodstawne.

W związku z powyższym, w imieniu naszego Klienta wnieśliśmy do sądu powszechnego – sądu okręgowego, powództwo o ustalenie istnienia stosunku prawnego.

Możliwość skorzystania z uprawnienia do uchylenia się od skutków prawnych wadliwego oświadczenia zależy wyłącznie od decyzji składającego to oświadczenie, druga strona nie może przeszkodzić powstaniu skutków uchylenia ani też zapobiec unieważnieniu czynności prawnej. Jeżeli jednak druga strona trwa przy stanowisku, że uchylenie się jest bezpodstawne, wówczas możliwe jest rozstrzygnięcie przez sąd, czy było ono uzasadnione.

Takie rozstrzygnięcie może nastąpić w postępowaniu wytoczonym przez osobę, która uchyliła się od skutków oświadczenia woli złożonego pod wpływem błędu lub groźby o świadczenie o zwrot spełnionego świadczenia, jeśli wcześniej doszło do jego spełnienia albo o ustalenie nieistnienia stosunku prawnego, powołanego przez czynność prawną, w której skład wchodziło to oświadczenie. Natomiast, jeśli druga strona kwestionuje zasadność uchylenia się od skutków oświadczenia woli, może ona wytoczyć powództwo o świadczenie należne na mocy czynności prawnej, którą uważa za ważną, albo o ustalenie istnienia stosunku prawnego (jeśli nie przysługuje mu roszczenie dalej idące, np. gdy świadczenia zostały spełnione albo z umowy nie wynika obowiązek świadczenia przez osobę, która uchyliła się od skutków oświadczenia woli) (por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 12 października 2005 roku, sygn. Akt: III CK 48/05, LEX nr 191867; A. Jedliński [w:] Kodeks cywilny. Komentarz. Tom I. Część ogólna, wyd. II, red. A. Kidyba, Warszawa 2012, art. 88).