Majątek wspólny małżonków

Jak zostało to już wskazane w artykule pn.: „Małżeńskie ustroje majątkowej”, co do zasady z chwilą zawarcia związku małżeńskiego powstaje ustawowa wspólność majątkowa małżeńska, chyba, że przyszli małżonkowie lub małżonkowie w trakcie trwania małżeństwa zmodyfikują przedmiotową zasadę. W okresie wspólności majątkowej istnieją zatem trzy majątki:

• majątek wspólny;
• majątek osobisty męża;
• majątek osobisty żony.

Kiedy możliwy jest podział majątku wspólnego

Podział majątku wspólnego jest możliwy dopiero po powstaniu pomiędzy małżonkami rozdzielności majątkowej. Rozdzielność majątkowa powstaje z chwilą:

1. Zawarcia małżeńskiej umowy majątkowej ustanawiającej ustrój rozdzielności majątkowej;
2. Uprawomocnienia się orzeczenia rozwiązującego związek małżeński przez rozwód;
3. Uprawomocnienia się orzeczenia sądu opartego na żądaniu jednego z małżonków ustanowienia rozdzielności majątkowej;
4. Uprawomocnienia się orzeczenia sądu wydanego w oparciu o żądanie wierzyciela jednego z małżonków ustanowienia rozdzielności majątkowej;
5. Uprawomocnienia się orzeczenia sądu o ubezwłasnowolnieniu jednego z małżonków (całkowite bądź częściowe);
6. Uprawomocnienia się przeczenia sądu w przedmiocie ogłoszenia upadłości jednego z małżonków;
7. Uprawomocnienia się orzeczenia sądu o separacji.

Podkreślić należy, że w czasie trwania wspólności ustawowej małżeńskiej żaden z małżonków nie może żądać podziału majątku wspólnego. Nie może również rozporządzać ani zobowiązywać się do rozporządzania udziałem, który w razie ustania wspólności przypadnie mu w majątku wspólnym lub w poszczególnych przedmiotach należących do tego majątku.

Podział majątku dorobkowego

Podział majątku dorobkowego to wyjście ze współwłasności, która powstała przez to, że małżonkowie nabywali przedmioty majątkowe razem.

Podział majątku dorobkowego pomiędzy małżonkami bądź byłymi już małżonkami może nastąpić w formie umowy lub sądownie. Dopuszczalne jest podzielenie się niektórymi składnikami majątku wspólnego w drodze umowy, a w stosunku do pozostały przeprowadzenie sądowego podziału majątku. Bezsprzecznie sądowy podział majątku wymaga większych nakładów tak czasowych, jak i finansowych.

Podział majątku w toku postępowania rozwodowego

Wyjątkowo podział majątku może nastąpić w toku postępowania rozwodowego. Zgodnie, bowiem z art. 58 §3 ustawy z dnia 25 lutego 1964 roku Kodeks rodzinny i opiekuńczy (t.j. Dz. U. z 2020 r., poz. 1359, zwaną dalej „K.r.o.”) na wniosek jednego z małżonków sąd może w wyroku orzekającym rozwód dokonać podziału majątku wspólnego, jeżeli przeprowadzenie tego podziału nie spowoduje nadmiernej zwłoki w postępowaniu. Jednakże co do zasady w wyroku rozwiązującym związek małżeński przez rozwód sąd nie dzieli majątku z uwagi na fakt, że są to sprawy zbyt obszerne i skomplikowane.

Umowny podział majątku

Umowny podział majątku wspólnego, możliwy jest wyłącznie jeżeli małżonkowie są w stanie porozumieć się w kwestii tak składników majątku wspólnego, wartości składników oraz sposobu podziału. Umowa dotycząca podziału majątku może być zawarta w dowolnej formie, jednakże, gdy w skład majątku wspólnego małżonków wchodzi nieruchomość, to umowa powinna być zawarta w formie aktu notarialnego. Podobnie będzie, jeśli do dzielonego majątku wspólnego należy przedsiębiorstwo – wówczas umowa o podział tego majątku powinna być zawarta w formie pisemnej z podpisami notarialnie poświadczonymi, względnie w formie aktu notarialnego, gdy w skład przedsiębiorstwa wchodzi nieruchomość albo przedsiębiorstwo jest objęte zarządem sukcesyjnym.

Sądowy podział majątku

W momencie kiedy małżonkowie nie są w stanie porozumieć się w kwestii podziału majątku wspólnego, to każdy z nich może wystąpić do sądu o taki podział. Sądem właściwym w sprawie o podział majątku dorobkowego jest sąd rejonowy miejsca położenia majątku, a jeżeli wspólność ustała przez śmierć jednego z małżonków – sąd spadku (art. 567 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. Kodeks postępowania cywilnego, t.j. Dz. U. z 2021 r., poz. 1805, zwaną dalej „K.p.c.”). W sytuacji gdy majątek wspólny małżonków znajduje się w okręgu dwóch lub większej ilości sądów, wybór sądu właściwego do rozpoznania sprawy należy do wnioskodawcy. Bez znaczenia pozostaje wartość majątku wspólnego.

W toku postępowaniu o podział majątku dorobkowego sąd rozstrzyga także o:

1. nierównych udziałach w majątku wspólnym;
2. czy dany składnik majątkowy wchodzi w skład majątku dorobkowego;
3. wydatkach i nakładach poczynionych z majątku wspólnego na majątek osobisty małżonków;
4. wydatkach i nakładach poniesionych przez małżonków z ich majątku osobistego na majątek wspólny;
5. roszczeniach z tytułu posiadania poszczególnych przedmiotów wchodzących
   w skład majątku wspólnego, pobranych pożytków i innych przychodów;
6. szkodzie w majątku wspólnym;
7. nakładach poczynionych na majątek wspólny od chwili ustania wspólności do dnia podziału;
8. spłaconych długach obciążających majątek wspólny w okresie od chwili ustania wspólności do dnia podziału.

Przy dokonywaniu rozliczeń pomiędzy małżonkami wartość wydatków i nakładów ustala się na podstawie stanu z chwili ich poczynienia i cen rynkowych z chwili orzekania w tym przedmiocie.

Nakłady z majątku osobistego jednego z małżonków na majątek osobisty drugiego małżonka

Kwestią sporną pozostaje fakt, czy w toku postępowania o podział majątku wspólnego możliwe jest rozstrzyganie o nakładach z majątku osobistego jednego z małżonków na majątek osobisty drugiego. Zarówno w doktrynie, jak i w orzecznictwie można spotkać się z rozbieżnymi poglądami w przedmiotowej kwestii, a zatem znaleźć zwolenników tezy, że postępowanie o podział majątku wspólnego jest właściwe dla rozstrzygania o roszczeniach z tytułu nakładów z majątku osobistego jednego z małżonków na majątek osobisty drugiego, jak i przeciwników takiego podejścia (por. uchwała Sądu Najwyższego z dn. 16 grudnia 1980 r., sygn. akt: III CZP 46/80, OSNC 1981, nr 11, poz. 206; wyrok Sądu Najwyższego z dn. 7 czerwca 2002 r., sygn. akt: IV CKN 1108/00, OSNC 2003, nr 9, poz. 123; postanowienie Sądu Najwyższego z dn. 3 kwietnia 1970 r., sygn. akt: III CRN 90/70, OSNPG 1970, nr 11-12, poz. 61; uchwała Sądu Najwyższego z dn. 5 marca 2003 r., sygn. akt: III CZP 99/02, OSNC 2003, nr 12, poz. 159).

W naszej ocenie, kierując się względami ekonomiki procesowej, faktem, że sądowe postępowania o podział majątku dorobkowego potrafią trwać nawet i kilkanaście lat, a także, że sądowy podział majątku wspólnego w sposób kompleksowy winien rozstrzygać wszelkie kwestie dotyczące majątku dorobkowego, składników tego majątku, rozliczeń majątkowych pomiędzy małżonkami (byłymi małżonkami) to w toku sądowego podziału majątku dorobkowego sąd winien rozstrzygnąć również o nakładach z majątku osobistego jednego z małżonków na majątek osobisty drugiego.

Skład i wartość majątku dorobkowego

Sąd z urzędu ustala skład i wartość majątku wspólnego podlegającego podziałowi.

Skład majątku wspólnego ustala się według chwili ustania wspólności majątkowej, natomiast jego wartość według stanu tego majątku oraz cen w chwili dokonywania podziału.

W toku postępowania o podział majątku dorobkowego sąd nie rozstrzyga o długach, ponieważ przedmiotem podziału są wyłącznie aktywa. Wyjątek od tej zasady dotyczy jedynie długów związanych z majątkiem wspólnym i ciążących w czasie trwania wspólności na obojgu małżonkach, spłaconych przez jednego z małżonków z własnych środków po ustaniu wspólności majątkowej, a przed dokonaniem podziału majątku wspólnego.

Kwestią sporną pozostaje, czy w sprawach o podział majątku wspólnego sąd, przydzielając jednemu z nich nieruchomość obciążoną hipoteką, powinien określić wartość tej nieruchomości z uwzględnieniem kwoty pozostałego do spłaty zadłużenia z tytułu kredytu hipotecznego. Przez wiele lat dominujący był pogląd w myśl, którego dla potrzeb podziału majątku dorobkowego sąd winien uwzględnić kwotę pozostałego do spłaty zadłużenia z tytułu kredytu hipotecznego (por. postanowienie Sądu Najwyższego z dn. 26 września 2013 r., sygn. akt: II CSK 650/12, LEX nr 1408410; postanowienie Sądu Najwyższego z dn. 21 stycznia 2010 r., sygn. akt: I CSK 205/09, LEX nr 560500). Jednakże od kilku lat dominuje całkowicie odmienny pogląd zgodnie, z którym przy ustaleniu wartości rynkowej nieruchomości nie uwzględnia się pozostałego do spłaty zadłużenia z tytułu zaciągniętego kredytu hipotecznego (por. postanowienie Sądu Najwyższego z dn. 26 stycznia 2017 r., sygn. akt: I CSK 54/16, LEX nr 2261747).

Opłata sądowa od wniosku o podział majątku

Złożenie wniosku o podział majątku wspólnego pociąga za sobą konieczność uiszczenia stałej opłaty sądowej w wysokości 1.000 PLN (art. 38 ust. 1 z dnia 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych, t.j. Dz. U. z 2022 r., poz. 1125). Ww. opłata sądowa może być niższa, jeśli we wniosku zawarty zgodny projekt podziału tego majątku. Wówczas pobiera się opłatę w kwocie 300 PLN (art. 38 ust. 1 ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych).