Przynależność spółdzielczego lokatorskiego prawa do lokalu do majątku wspólnego małżonków w kontekście zasady surogacji (art. 33 pkt 10) Kodeksu Rodzinnego i Opiekuńczego)

W dniu 22 kwietnia 2015 r. Sąd Najwyższy w sprawie o sygn. III CZP 13/15 podjął uchwałę w myśl której prawo odrębnej własności lokalu, powstałe na skutek przekształcenia spółdzielczego lokatorskiego prawa do lokalu, na podstawie ustawy z dnia 15 grudnia 2000 r. o spółdzielniach mieszkaniowych w brzmieniu obowiązującym przed nowelizacją dokonaną ustawą z dnia 19 sierpnia 2011 r., pozostaje składnikiem majątku osobistego małżonka mimo, iż umowa przenosząca własności nieruchomości została zawarta w trakcie związku małżeńskiego.

Przedmiotowa uchwała

Przedmiotowa uchwała stanowiła odpowiedź na następujące pytanie prawne sformułowane przez Sąd Okręgowy w Białymstoku:

„Czy prawo odrębnej własności lokalu nabyte w czasie trwania małżeńskiej wspólności ustawowej, wskutek przekształcenia lokatorskiego prawa do lokalu na podstawie ustawy z dnia 15 grudnia 2000 r. o spółdzielniach mieszkaniowych w brzmieniu obowiązującym sprzed nowelizacji dokonanej ustawą z dnia 19 sierpnia 2011 r. o zmianie ustawy o niektórych formach popierania budownictwa mieszkaniowego oraz ustawy o spółdzielniach mieszkaniowych (Dz.U. Nr 201, poz. 1180) – na zasadzie surogacji wchodzi w skład majątku osobistego tego z małżonków, do którego majątku osobistego wchodziło lokatorskie prawo do lokalu?”

Stan faktyczny prowadzonej sprawy

W tym miejscu należy przywołać stan faktyczny na kanwie którego doszło do wydania powyższej uchwały:

W dniu 18 stycznia 1990 r. zarząd spółdzielni mieszkaniowej przydzielił jednemu z członków- Kazimierzowi G. pozostającemu w związku małżeńskim, na warunkach prawa lokatorskiego, lokal mieszkalny. W dniu 25 stycznia 1995 r. zmarła małżonka Kazimierza G. W dniu 23 listopada 2002 r. Kazimierz G. ponownie zawarł związek małżeński, a małżonkowie zamieszkali w przydzielonym lokalu. Na wniosek Kazimierza G. zarząd Spółdzielni wskazał, że warunkiem zawarcia umowy o ustanowienie odrębnej własności lokalu jest spłata nominalnej kwoty umorzonego kredytu budowanego w kwocie 1433,99 zł do dnia 15 stycznia 2010 r. Wskazana kwota została uiszczona w dniu 7 stycznia 2010 r., a w dniu 22 stycznia 2010 r. umową zawartą w formie aktu notarialnego Spółdzielnia ustanowiła i przeniosła na rzecz Kazimierza G. odrębną własność lokalu. Umowa została zawarta na podstawie art. 12 ust. 1 i 1² ustawy z dnia 15 stycznia 2000 r. o spółdzielniach mieszkaniowych (jedn. tekst: Dz.U. z 2013 r., poz. 1222 ze zm. – dalej: „u.s.m.”) i na podstawie ustawy z dnia 24 czerwca 1994 r. o własności lokali (jedn. tekst: Dz.U. z 2000 r. Nr 80, poz. 903 ze zm.). Wyrokiem z dnia 8 lutego 2012 r. Sąd Rejonowy w Sokółce ustanowił między małżonkami rozdzielność majątkową, a wyrokiem z dnia 13 czerwca 2013 r. Sąd Okręgowy w Białymstoku rozwiązał ich małżeństwo przez rozwód.

Sąd Rejonowy w Sokółce postanowieniem wstępnym z dnia 21 sierpnia 2014 r., wydanym w sprawie o podział majątku dorobkowego, ustalił, że w skład majątku wchodzi lokal mieszkalny. Uzasadniając orzeczenie wskazał, iż spółdzielcze lokatorskie prawo do lokalu, jakkolwiek niedziedziczne, po śmieci współmałżonka, przypadło drugiemu małżonkowi, zatem stanowiło jego majątek odrębny (osobisty). Stan taki trwał do chwili przekształcenia tego prawa w prawo własności. W ocenie Sądu, nie było podstawy do przyjęcia surogacji przewidzianej w art. 33 pkt 10 k.r.o. ze względu na brak związku ekonomicznego prawa nowego z prawem przekształcanym. Nowe prawo powstało w sytuacji, w której żaden z małżonków nie przeznaczył na jego nabycie środków ekwiwalentnych. Prawo własności przedstawia wartość wyższą niż kwota spłaty nominalnej kredytu i wniesiony przez uczestnika wkład mieszkaniowy. Ponadto celem prawa lokatorskiego było zaspokajanie potrzeb rodziny, zatem i względy społeczne przemawiały za zaliczeniem przyrostu wartości prawa uzyskanego z przekształcenia na dobro rodziny. Za takim zaliczeniem przemawiała też okoliczność, że środki wydatkowane na przekształcenie prawa pochodziły z majątku wspólnego, ich bowiem pochodzenie z majątku osobistego uczestnika nie zostało udowodnione.

Sąd Najwyższy rozpatrując przedmiotową sprawę odwołał się do tzw. zasady surogacji.

Surogacja

Surogacja to nabywanie określonych składników majątkowych „w zamian” za inne składniki, które wiąże się z zachowaniem przynależności nabytego składnika do dotychczasowego majątku. Art. 33 pkt 1) Kodeksu Rodzinnego i Opiekuńczego stanowi, iż do majątku osobistego każdego z małżonków należą przedmioty majątkowe nabyte w zamian za składniki majątku osobistego, chyba że przepis szczególny stanowi inaczej.

Aktualnie w orzecznictwie zasada surogacji jest interpretowana szeroko: może polegać zarówno na zastąpieniu jednego składnika majątku nowym, ale również na odpowiednim przekształceniu wcześniej istniejącego prawa w inne prawo.

W omawianej uchwale Sąd Najwyższy wskazał, iż nie można pomijać okoliczności, że spółdzielcze lokatorskie prawo do lokalu, w chwili swego ustania, miało wartość równą wartości rynkowej lokalu, co wynika z art. 11 ust. 2 i 2¹ u.s.m., które pozwalają określić wartość spółdzielczego lokatorskiego prawa do lokalu w chwili wygaśnięcia tego prawa i jest to wartość rynkowa lokalu. Nie powinno budzić wątpliwości, że prawo przysługujące dotychczas uczestnikowi przestaje istnieć i jest to sytuacja analogiczna z jego wygaśnięciem. W razie wygaśnięcia spółdzielczego prawa do lokalu, spółdzielnia zobowiązana jest wypłacić osobie uprawnionej rynkową wartość lokalu. Prawo to zatem, w chwili ustania, ma wartość odpowiadającą wartości rynkowej lokalu i tę samą wartość nabywa w tej samej chwili prawo wykreowane umową. We wskazanej więc sytuacji nie ma przyrostu wartości, a ekwiwalentność ekonomiczna obu tych praw nie nasuwa wątpliwości. W tych okolicznościach należy przyjąć, że prawo nabyte (odrębna własność lokalu) zostało uzyskane, w sensie ekonomicznym, kosztem majątku osobistego.

Z uwagi na powyższe należało uznać, iż prawo odrębnej własności lokalu nabyte na podstawie ustawy z dnia 15 grudnia 2000 r. o spółdzielniach mieszkaniowych w brzmieniu obowiązującym przed nowelizacją dokonaną ustawą z dnia 19 sierpnia 2011 r. przez pozostającego w małżeńskiej wspólności ustawowej członka spółdzielni, któremu przysługiwało stanowiące jego majątek osobisty spółdzielcze lokatorskie prawo do lokalu, należy do majątku osobistego tego członka.

Poniżej link do omawianej uchwały:

http://www.sn.pl/sites/orzecznictwo/Orzeczenia3/III%20CZP%2013-15.pdf