W sprawie o podział majątku wspólnego małżonków, obejmującego nieruchomość obciążoną hipoteką zabezpieczającą udzielony małżonkom kredyt bankowy, sąd – przydzielając tę nieruchomość na własność jednego z małżonków – ustala jej wartość, jeżeli nie przemawiają przeciwko temu ważne względy, z pominięciem wartości obciążenia hipotecznego – tak orzekł Sąd Najwyższy w uchwale podjętej w dniu 28 marca 2019 r. sygn. III CZP 21/18.

Powyższa uchwała zapadła na skutek zapytania Sądu Okręgowego w Łodzi rozpatrującego apelację od wyroku Sądu I instancji.

Sąd Rejonowy dokonując podziału majątku wspólnego byłych małżonków ustalił, że przedmiotem podziału jest m.in. nieruchomość o wartości rynkowej w kwocie 127 896 zł, na której ustanowiono hipotekę na zabezpieczenie spłaty kredytu zaciągniętego przez uczestników w jednym z banków.

Zadłużenie uczestników z tytułu tego kredytu wynosiło w chwili orzekania kwotę 48 241,28 zł, w związku z czym Sąd – dokonując rozliczeń między uczestnikami – odliczył jego wartość od wartości nieruchomości.

Od powyższego rozstrzygnięcia apelację złożyła wnioskodawczyni wskazując, iż podstawą rozliczeń powinna być wartość rynkowa nieruchomości, bez uwzględniania obciążenia hipotecznego.

Sąd Okręgowy w Łodzi powziął poważne wątpliwości, które przedstawił Sądowi Najwyższemu do rozstrzygnięcia jako zagadnienie prawne.

Sąd Najwyższy podejmując uchwałę wskazał, iż w orzecznictwie ugruntował się pogląd, że przedmiotem podziału są tylko aktywa, a wśród nich przede wszystkim prawo własności (współwłasności) rzeczy, użytkowanie wieczyste i prawa rzeczowe ograniczone, a także wierzytelności, inne roszczenia i prawa majątkowe oraz ekspektatywy ich nabycia. Podział nie obejmuje natomiast długów – w każdej postaci – co oznacza, że sąd w zasadzie nie ustala ich istnienia i wysokości (wartości) ani nie orzeka o ich spłacie. Długów zaciągniętych przez oboje małżonków nie można rozliczać, gdyż mimo podziału majątku wspólnego dług nadal się utrzymuje, a przerzucenie długu tylko na jednego z małżonków godziłoby w prawa wierzycieli.

Sąd Najwyższy przypomniał, iż we wcześniejszym orzecznictwie ukształtował się pogląd, że obciążenia rzeczowe nieruchomości, a w szczególności hipoteki zabezpieczające kredyty udzielone małżonkom w czasie trwania wspólności majątkowej nie mogą pozostawać na uboczu ustaleń sądu dokonującego podziału majątku wspólnego małżonków. Wydając orzeczenia działowe, sądy uwzględniały (odliczały) obciążenia nieruchomości, w tym obciążenia hipoteczne, które „obniżały” wartość nieruchomości przyznawanej jednemu z małżonków. Taki kierunek orzecznictwa zaznaczył się wyraźnie także w judykaturze Sądu Najwyższego (uchwała z 25 czerwca 2008 r., III CZP 58/08, postanowienia z dnia 5 października 2000 r., II CKN 611/99, z dnia 21 stycznia 2010 r., I CSK 205/09).

Pod wpływem krytyki piśmiennictwa oraz orzecznictwa sądów powszechnych, Sąd Najwyższy odstąpił od przedstawionego stanowiska, stwierdzając w postanowieniu z dnia 26 stycznia 2017 r., I CSK 54/16, że jeżeli po ustaniu wspólności ustawowej małżonkowie pozostają dłużnikami osobistymi banku, odpowiedzialnymi solidarnie za spłatę zobowiązania kredytowego zabezpieczonego hipoteką obciążającą spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu mieszkalnego, sąd – określając wartość tego składnika majątkowego podlegającego podziałowi – bierze pod uwagę jego wartość rynkową bez uwzględnienia obciążenia hipotecznego.

Skład Sądu Najwyższego orzekający w sprawie w której powstało zagadnienie prawne przychylił się do poglądu, iż wartość obciążenia hipotecznego co do zasady nie wpływa na wartość nieruchomości wspólnej przydzielonej w wyniku podziału jednemu z małżonków. Obowiązek spłaty wspólnego zobowiązania przez małżonka, który otrzymał nieruchomość, nie jest większy niż obowiązek solidarny drugiego małżonka, wierzyciel zaś – osoba trzecia – nie ma obowiązku dochodzenia wierzytelności przede wszystkim od małżonka – właściciela nieruchomości, jak też nie ma obowiązku wykorzystania zabezpieczenia ani w ogóle dochodzenia należności. Działa w pełni autonomicznie i jego decyzje w żadnym stopniu nie zależą wprost od sposobu podziału między małżonkami, zatem teza, że to przede wszystkim małżonek – właściciel nieruchomości powinien spłacić dług osobisty zabezpieczony hipoteką, co niejako apriorycznie wpływa na wartość nieruchomości, nie ma prawnych podstaw.

Istotne przy tym, iż Sąd Najwyższy wskazał, iż mogą wystąpić sytuacje nietypowe, natury podmiotowej – np. szczególna sytuacja osobista lub majątkowa byłych małżonków – albo przedmiotowej – np. proporcje wartości obciążenia i wartości nieruchomości, i wtedy uwzględnienie obciążenia przez odliczenie nominalnej wartości hipoteki albo w inny sposób, przez jej odliczenie lub stosowne uwzględnienie nie jest wyłączone.

Warto dodać, iż powyższe stanowisko zostało zaaprobowane w kolejnej uchwale Sądu Najwyższego, podjętej w dniu 25 lipca 2019 r. sygn. akt III CZP 14/19.

Poniżej link do wskazanych orzeczeń:

• uchwała SN z dnia 28 marca 2019 r. III CZP 21/18:

http://www.sn.pl/sites/orzecznictwo/orzeczenia3/iii%20czp%2021-18.pdf

• uchwała SN z dnia 25 lipca 2019 r. III CZP 14/19:

http://www.sn.pl/sites/orzecznictwo/Orzeczenia3/III%20CZP%2014-19.pdf