Co do zasady małżonkowie mają równe udziały w majątku wspólnym (art. 43 § 1 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego). Zasada ta jest wyrazem realizacji równouprawnienia małżonków.
Istotne jednak, iż ustawodawca wprowadził możliwość ustalenia nierównych udziałów w majątku wspólnym. I tej właśnie tematyce zostanie poświęcony niniejszy artykuł.
Określenie nierównych udziałów w majątku wspólnym ma charakter wyjątkowy i może zostać dokonane po przeprowadzeniu postępowania przed sądem i na skutek jego orzeczenia. Żądanie ustalenia nierównych udziałów w majątku wspólnym jest zgłaszane w toku postępowania o podział majątku wspólnego lub też zawarte w oddzielnym powództwie. Nie można żądać ustalenia nierównych udziałów w majątku wspólnym małżonków już po dokonaniu podziału tego majątku.
Z żądaniem ustalenia nierównych udziałów może wystąpić małżonek, jak również spadkobiercy małżonka, ale tylko wówczas gdy ich spadkodawca wytoczył powództwo o unieważnienie małżeństwa albo o rozwód lub wystąpił z orzeczeniem separacji.
Warto nadmienić, iż żądanie ustalenia nierównych udziałów odnosi się do całego majątku wspólnego małżonków. W postanowieniu z dnia 27 czerwca 2003 r. IV CKN 278/01 Sąd Najwyższy wskazał, iż małżonek nie może żądać ustalenia nierównych udziałów w niektórych składnikach majątku wspólnego.
Kiedy dopuszczalne jest ustalenie nierównych udziałów w majątku wspólnym?
Ustalenie nierównych udziałów w majątku wspólnym jest dopuszczalne w razie łącznego wystąpienia dwóch przesłanek:
- przyczynienia się małżonków do powstania majątku wspólnego w różnym stopniu oraz
- istnienia ważnych powodów, które uzasadniają ustalenie nierównych udziałów
Przez przyczynienie się do powstania majątku wspólnego rozumie się całokształt starań każdego z małżonków o założoną przez nich rodzinę i zaspakajanie jej potrzeb, czyli nie tylko wysokość zarobków, czy innych dochodów osiąganych przez każdego z nich, lecz także, jaki użytek czynią oni z tych dochodów, czy gospodarują nimi należycie i nie trwonią ich. O stopniu przyczyniania się każdego z małżonków świadczą nie tylko osiągnięcia czysto ekonomiczne, lecz także nakład osobistej pracy przy wychowywaniu dzieci i we wspólnym gospodarstwie domowym. Różny stopień przyczynienia się każdego z małżonków może uzasadniać ustalenie nierównych udziałów wtedy, gdy różnica jest istota i wyraźna. Nie jest też obojętna proporcja, w jakiej rzeczywisty wkład małżonków w powstanie majątku pozostaje do wartości całego majątku.
Drugą konieczną przesłanką dopuszczalności ustalenia nierównych udziałów jest wykazanie, że za takim rozstrzygnięciem przemawiają ważne powody, oceniane przez wzgląd na zasady współżycia społecznego- otrzymanie przez jednego z małżonków korzyści z tej części majątku wspólnego, do której powstania on się nie przyczynił, pozostawałoby w sprzeczności z tymi zasadami. Co do zasady nie jest możliwe zdefiniowanie pojęcia „ważnych powodów” – o tym czy takie ,,ważne powody” występują w konkretnej sprawie decyduje całokształt okoliczności. Warto w tym miejscu odnieść się do wypracowanego przez orzecznictwo pojęcia ,,ważnych powodów”.
Jak wskazuje się w judykaturze (por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 20 lipca 2020 r. IV CSK 136/19) ważnym powodem jest w szczególności naganne postępowanie małżonka, przeciwko któremu jest skierowane żądanie ustalenia nierównych udziałów, polegające na tym, że w sposób rażący lub uporczywy nie przyczyniał się on do powstania dorobku stosownie do sił i możliwości zarobkowych. Nie stanowi natomiast ważnego powodu uzasadniającego ustalenie nierównych udziałów w majątku wspólnym sytuacja, gdy jeden z małżonków nie przyczynia się do powstania majątku wspólnego z przyczyn obiektywnych, niezależnych od jego woli, takich jak choroba czy nieporadność życiowa.
Nadto, należy zaznaczyć, iż sam fakt przypisania jednemu z małżonków w trakcie postępowania o rozwód nawet wyłącznej winy w zakresie rozpadu pożycia małżeńskiego nie musi uzasadniać zmniejszenia (czy pozbawienia) należnego mu udziału w majątku wspólnym.
Ustalenie nierównych udziałów w majątku wspólnym co do zasady oznacza odejście od wynikającej z art. 43 § 1 Kodeksu Rodzinnego i opiekuńczego równej ich wielkości. W orzecznictwie przyjmuje się jednak, że w skrajnych sytuacjach ustalenie nierównych udziałów może polegać także na pozbawieniu jednego z małżonków całego udziału w majątku wspólnym (por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 3 grudnia 1968 r. III CRN 100/68).
Na koniec należy także odnieść się do kwestii przedawnienia. Uprawnienie do żądania ustalenia nierównych udziałów w majątku wspólnym nie ulega przedawnieniu z uwagi na niemajątkowe elementy będące składnikami takiego żądania. Ponadto, skoro może ono zostać zgłoszone w postępowaniu o podział majątku wspólnego, jego wszczęcie nie jest ograniczone żadnym terminem (por. uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 22 listopada 1972 r. III CZP 83/72).
