Obowiązek alimentacyjny pomiędzy byłymi już małżonkami ma uzasadnienie w istniejącym wcześniej stosunku małżeństwa. Obowiązek alimentacyjny między rozwiedzionymi małżonkami stanowi zatem kontynuację obowiązku, o którym mowa w art. 27 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego zgodnie, z którym oboje małżonkowie obowiązani są, każdy według swych sił oraz swych możliwości zarobkowych i majątkowych, przyczyniać się do zaspokajania potrzeb rodziny, którą przez swój związek założyli.
Małżeństwo jest związkiem dwojga osób, obejmującym w zasadzie całość ich życia. Cel i społeczne znaczenie związku małżeńskiego wymagają, by niektóre konsekwencje jego zawarcia trwały nawet po rozwiązaniu małżeństwa. Jednym z takich skutków jest istniejący w określonych w ustawie przypadkach obowiązek alimentacyjny między rozwiedzionymi małżonkami, uregulowany w art. 60-61 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego.
Pozostawienie tego skutku jest ze społecznego punktu widzenia konieczne, gdyż nie dałoby się pogodzić z zasadami współżycia społecznego pozostawienie bez żadnego zabezpieczenia po rozwodzie małżonka potrzebującego pomocy, zwłaszcza tego, który nie dał powodu do rozwiązania małżeństwa, a który poświęcił wspólnocie rodzinnej wiele lat swego życia (por. uchwała Sądu Najwyższego cała izba SN – Izba Cywilna i Administracyjna z dn. 16 grudnia 1987 r., sygn. akt: III CZP 91/86, OSNC 1988, nr 4, poz. 42).
Dwa rodzaje obowiązku alimentacyjnego
Ustawodawca wyodrębnił dwa rodzaje obowiązku alimentacyjnego pomiędzy byłymi już małżonkami:
- zwykły, o którym mowa w art. 60 §1 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego
- rozszerzony, o którym mowa w art. 60 §2 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego.
Alimenty między rozwiedzionymi małżonkami w razie uznania ich za winnych rozkładu pożycia lub też nieorzekania przez sąd rozwodowy o winie
Zgodnie z art. 60 §1 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego małżonek rozwiedziony, który nie został uznany za wyłącznie winnego rozkładu pożycia i który znajduje się w niedostatku, może żądać od drugiego małżonka rozwiedzionego dostarczania środków utrzymania w zakresie odpowiadającym usprawiedliwionym potrzebom uprawnionego oraz możliwościom zarobkowym i majątkowym zobowiązanego.
Artykuł 60 §1 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego ma zastosowanie, w sytuacji gdy oboje małżonkowie zostali uznani za winnych rozkładu pożycia małżeńskiego, ale również, gdy żadnemu z małżonków nie została przypisana wina, a zatem sąd rozwodowy na zgodne żądanie małżonków zaniechał orzekania o winie.
Podsumowując, istnienie obowiązku alimentacyjnego między rozwiedzionymi małżonkami zależy od równoczesnego spełnienia dwóch przesłanek, które sąd stwierdza udzielając odpowiedzi na następujące pytania:
- Czy któryś z małżonków, a jeśli tak, to który z nich, ponosi winę rozkładu pożycia?
- Czy małżonek żądający dostarczenia mu środków do życia znajduje się w niedostatku?
Ustawodawca nie wprowadził definicji legalnej „niedostatku” w związku z czym zasadnym i koniecznym wydaje się odwołanie zarówno do doktryny, jak i orzecznictwa.
Zgodnie z definicją zawartą w Słowniku Języka Polskiego niedostatek to brak wystarczających środków materialnych. W orzecznictwie przyjęto pogląd, zgodnie z którym pojęcie niedostatku oznacza nie tylko brak jakichkolwiek środków utrzymania, jak i sytuację, kiedy uzyskane środki nie wystarczają na pełne zaspokojenie usprawiedliwionych potrzeb (por. wyrok Sądu Najwyższego z dn. 19 maja 1975 r., sygn. akt: III CRN 55/75, OSNC 1976, nr 6, poz. 133; wyrok Sądu Najwyższego z dn. 5 lipca 2000 r., sygn. akt: I CKN 226/00, LEX nr 51343). W niedostatku znajdują się osoby, które nie mają żadnych lub wystarczających możliwości zarobkowych lub majątkowych. Dla przykładu będą to np. osoby niezdolne do pracy z powodu choroby lub podeszłego wieku, nie pobierające renty w ogóle lub pobierające ją w wysokości nie pozwalającej na pokrycie wszystkich ich usprawiedliwionych potrzeb, jeśli oczywiście nie mają majątku, z którego te potrzeby mogłyby być zaspokojone (por. wyrok Sądu Najwyższego z dn. 5 maja 1999 r., sygn. akt: III CKN 146/99, LEX nr 1211843).
Bezsprzecznie przyjmuje się, że małżonek domagający się alimentów na podstawie art. 60 §1 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego powinien w pełni wykorzystać wszystkie możliwości w celu uzyskania dochodów niezbędnych do zaspokojenia usprawiedliwionych własnych potrzeb
Sąd, zasądzając alimenty na podstawie art. 60 §1 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego bierze pod uwagę możliwości zarobkowe, które winno się oceniać przez pryzmat wieku, stanu zdrowia, wykształcenia i doświadczenia zarówno życiowego, jak i zawodowego, a nie faktycznie osiąganych zarobków oraz możliwości majątkowe.
Alimenty między rozwiedzionymi małżonkami w razie uznania ich za winnych rozkładu pożycia lub też nieorzekania przez sąd rozwodowy o winie
Zgodnie z przepisem art. 60 §2 Kodeku rodzinnego i opiekuńczego jeżeli jeden z małżonków został uznany za wyłącznie winnego rozkładu pożycia, a rozwód pociągnął za sobą istotne pogorszenie sytuacji materialnej małżonka niewinnego, sąd na żądanie małżonka niewinnego może orzec, że małżonek wyłącznie winny obowiązany jest przyczyniać się w odpowiednim zakresie do zaspokajania usprawiedliwionych potrzeb małżonka niewinnego, chociażby ten nie pozostawał w niedostatku.
Przyznanie alimentów na podstawie art. 60 §2 k.r.o. jest uzależnione od wystąpienia dwóch rodzajów przesłanek:
- wyłącznej winy rozkładu pożycia po stronie małżonka zobowiązanego;
- spowodowania przez rozwód istotnego pogorszenia sytuacji materialnej małżonka niewinnego, niemającego jednak cech niedostatku.
Podkreślenia wymaga fakt, że tzw. rozszerzony obowiązek alimentacyjny małżonka ponoszącego wyłączną winę za rozkład pożycia nie zależy od tego, czy małżonek niewinny cierpi niedostatek, wystarczające jest, bowiem pogorszenie jego sytuacji materialnej wskutek orzeczenia rozwodu.
Celem ustalenia, czy przesłanka pogorszenia sytuacji materialnej małżonka niewinnego na skutek orzeczenia rozwodu została spełniona, koniecznym jest porównanie każdorazowej sytuacji materialnej małżonka niewinnego z hipotetycznym położeniem, jakie istniałoby, gdyby rozwód nie został w ogóle orzeczony i gdyby małżonkowie kontynuowali pożycie. Dla oceny, czy nastąpiło istotne pogorszenie sytuacji materialnej małżonka niewinnego nie są istotne ewentualne zmiany, jakie nastąpiły w jego położeniu materialnym w czasie między faktycznym rozejściem się małżonków a orzeczeniem rozwodu, natomiast istotne jest porównanie każdorazowej sytuacji materialnej małżonka niewinnego z położeniem, jakie by istniało, gdyby rozwód nie był w ogóle orzeczony i gdyby małżonkowie kontynuowali pożycie (por. wyrok Sądu Najwyższego z dn. 28 października 1980 r., sygn. akt: III CRN 222/80, OSNC 1981, nr 5, poz. 90).
Przyznanie alimentów na rzecz byłego małżonka nie ma charakteru obligatoryjnego, nawet jeżeli spełnione są przesłanki ustawowe określone w art. 60 §2 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego. Ustawodawca przez użycie ww. przepisie słów „sąd może orzec” dał wyraz pełnej swobodzie sądowi rozpoznającemu żądanie zasądzenia alimentów od małżonka wyłącznie winnego rozkładu pożycia małżeńskiego, która pozwala na oddalenie powództwa, jednakże tylko wyjątkowo, gdy będą przemawiały za tym konkretne, bardzo ważne powody.
Sąd Najwyższy w swoim orzecznictwie wskazuje, że zakres świadczenia alimentacyjnego wobec byłego małżonka na podstawie art. 60 §2 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego określa z jednej strony stopień pogorszenia się sytuacji materialnej małżonka niewinnego, a z drugiej strony zasady słuszności. W ocenie Sądu Najwyższego, tylko bowiem zasady słuszności mogą w sposób prawidłowy wyważyć rozstrzygnięcie, jaki w konkretnej sprawie zakres przyczynienia się małżonka winnego może być uznany za „odpowiedni”.
Z reguły będzie on się znajdował pomiędzy granicą, poniżej której leży niedostatek, a granicą, której przekroczenie byłoby zrównaniem stopy życiowej obojga rozwiedzionych małżonków. Obowiązek alimentacyjny małżonka wyłącznie winnego nie sięga tak daleko, aby miał on zapewnić byłemu małżonkowi równą stopę życiową, jednakże nie jest przy tym ograniczony do zaspokajania tylko tych usprawiedliwionych potrzeb, o których mówi art. 60 §1 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego (por. wyrok Sądu Najwyższego z dn. 28 października 1980 r., sygn. akt: III CRN 222/80, OSNC 1981, nr 5, poz. 90).
Wygaśnięcie obowiązku alimentacyjnego
Obowiązek alimentacyjny między byłymi małżonkami wygasa:
- wskutek zawarcia przez małżonka uprawnionego nowego małżeństwa;
- z upływem lat pięciu od orzeczenia rozwodu, gdy zobowiązanym jest małżonek, który nie został uznany za winnego rozkładu pożycia, chyba że ze względu na wyjątkowe okoliczności obowiązek ten ulegnie przedłużeniu.
Pierwszą przyczynę wygaśnięcia obowiązku alimentacyjnego stanowi zawarcie małżeństwa przez rozwiedzionego małżonka uprawnionego do alimentów, czyli tego, na rzecz którego sąd zasądził alimenty. Bez znaczenia dla wygaśnięcia obowiązku alimentacyjnego jest zawarcie małżeństwa przez małżonka zobowiązanego do alimentów, niemniej jednak, zawarcie takiego małżeństwa wywiera z reguły wpływ na możliwości majątkowe zobowiązanego, o których mowa w art. 60 §1 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego.
Drugą przyczyną wygaśnięcia obowiązku alimentacyjnego jest upływ czasu, przy czym termin pięcioletni nie dotyczy sytuacji, jeżeli zobowiązany małżonek został uznany za winnego rozkładu pożycia małżeńskiego.
Ustawodawca nie wskazał jakie to wyjątkowe okoliczności mogą spowodować przedłużenie obowiązku alimentacyjnego, w związku z czym koniecznym jest odwołanie się do orzecznictwa, jak i doktryny. Do wyjątkowych okoliczności uzasadniających przedłużenie obowiązku alimentacyjnego zalicza się np. długotrwałość pożycia małżonków, znaczne dysproporcje w ich statusie materialnym po rozwodzie, obiektywne przyczyny uniemożliwiające lub ograniczające zarobkowanie, a także możliwość pomocy ze strony innych członków rodziny (por. uchwała Sądu Najwyższego z dn. 31 października 1973 r., sygn. akt: III CZP 58/73, OSNC 1974, nr 5, poz. 85; uchwała Sądu Najwyższego z dn. 16 kwietnia 1975 r., sygn. akt: III CZP 22/75, OSNC 1976, nr 3, poz. 36; wyrok Sądu Najwyższego z dn. 12 września 2001 r., sygn. akt: V CKN 445/00, LEX nr 52490).
Zarówno zwykły, jak i rozszerzony obowiązek alimentacyjny może być dochodzony w toku postępowania rozwodowego, jak i po jego zakończeniu. Jeśli z powództwem o roszczenie alimentacyjne występuje się po prawomocnym zakończeniu postępowania rozwodowego można wytoczyć go przed sąd właściwy ze względu na miejsce zamieszkania osoby uprawnionej, a więc rozwiedzionego małżonka. Wartość przedmiotu sporu będzie stanowić suma świadczeń alimentacyjnych za jeden rok jakich domaga się rozwiedziony małżonek. Jeśli wartość przedmiotu sporu nie przekroczy kwoty 75.000,00 zł to sądem właściwym do rozpoznania sprawy będzie sąd rejonowy.
