Katalog przyczyn stanowiących podstawę przypisania małżonkowi bądź małżonkom winy za rozkład pożycia małżeńskiego jest katalogiem otwartym. W związku z czym, przedstawione poniżej przyczyny są najczęstszymi, ale nie jedynymi przyczynami przypisania winy za rozkład pożycia małżeńskiego. Przedmiotowe powstało w oparciu o orzeczenia sądów powszechnych oraz Sądu Najwyższego, ale również bogate doświadczenie Kancelarii GLASS-BRUDZIŃSKI Adwokaci i Radcy Prawni.

Naruszenie obowiązku wierności

Zawierając małżeństwo, małżonkowie zobowiązują się do wzajemnej pomocy oraz wierności (art. 23 K.r.o.). Wierność jest jednym z podstawowych obowiązków małżonka i nie polega jedynie na utrzymywaniu stosunków płciowych przez małżonków tylko ze sobą i powstrzymywaniu się od kontaktów seksualnych z innymi osobami. Naruszeniem obowiązku wierności jest także takie zachowanie się małżonka, które sprawia pozory naruszenia tego obowiązku.

1. Naruszeniem wierności małżeńskiej jest wszelkie zachowanie się małżonka wobec osoby trzeciej płci odmiennej, które może stwarzać pozory cudzołóstwa lub w inny sposób wykracza poza granice przyjętej normalnie obyczajowości i przyzwoitości (por. orzeczenie Sądu Najwyższego z dn. 24 kwietnia 1951 r., sygn. akt: C 735/50, NP 1951, nr 12, poz. 44).

2. Jeśli przyczyną rozkładu pożycia małżeńskiego było związanie się męża z inną kobietą i urodzenie się dziecka z tego związku, to stanowi to naruszenie obowiązku wierności małżeńskiej i uzasadnia przypisanie temu mężowi wyłącznej winy za rozkład małżeństwa (por. orzeczenie Sądu Najwyższego z dn. 8 lutego 1952 r., sygn. akt: C 609/51, NP 1953, nr 5, poz. 82).

3. Pragnienie małżonka „posiadania” dziecka, którego nie może mieć z pożycia małżeńskiego, nie usprawiedliwia jego zdrady małżeńskiej (por. wyrok Sądu Najwyższego z dn. 26 października 2000 r., sygn. akt: II CKN 956/99, M. Prawn. 2001, nr 6, poz. 352).

4. Nie można przypisać winy rozkładu pożycia małżeńskiego np. małżonkowi, który podejmuje dopuszczalne działania w zamiarze skłonienia drugiego z małżonków do zaprzestania zdrad małżeńskich (por. wyrok Sądu Najwyższego z dn. 4 marca 1999 r., sygn. akt: II CKN 220/98, LEX nr 738090).

5. Nawet w wypadku cudzołóstwa jednego z małżonków drugi z nich staje się winnym spowodowania rozkładu pożycia małżeńskiego, jeżeli przez ciągłe zniewagi zatruwał życie popełniającemu cudzołóstwo małżonkowi (por. orzeczenie Sądu Najwyższego z dn. 29 marca 1949 r., sygn. akt: Wa.C. 298/48, DPP 1949, nr 10, poz. 54).

6. W wypadku gdy jeden małżonek upoważniony przez drugiego do zdrady małżeńskiej dopuści się jej, to zdrada taka stanowi ważny powód w rozumieniu art. 29 § 1 k.r. zawiniony przez małżonka, który się jej dopuścił. Obowiązek wierności bowiem nie podlega dyspozycji małżonków, którzy winni go wykonywać bez względu na pogląd drugiego małżonka na tę kwestię, albowiem zachowywanie wierności małżeńskiej należy do istoty małżeństwa (por. orzeczenie Sądu Najwyższego z dn. 7 września 1954 r., sygn. akt: C 1255/53, NP 1955, nr 7-8, poz. 188).

Odmowa współżycia fizycznego

Obowiązek pożycia fizycznego małżonków jest elementem ich pożycia małżeńskiego. Powstaje on z mocy samego prawa i podobnie jak inne obowiązki wynikające z art. 23 K.r.o. nie może być decyzją małżonków wyłączony lub zmieniony.

1. W katalogu zawinionych przyczyn rozkładu pożycia małżeńskiego mieści się także odmowa jednego z małżonków utrzymywania współżycia fizycznego (por. wyrok Sądu Najwyższego z dn. 28 stycznia 1999 r., sygn. akt: III CKN 137/98, LEX nr 1214379).
2. Małżeństwo, które nie przystępuje do wypełnienia obowiązków, jakie nakłada zawarcie związku małżeńskiego, jest od samego początku martwe i nie spełnia swych zadań społecznych. Sama odmowa rozpoczęcia współżycia przez jednego z małżonków może być uznana za ważny powód rozkładu pożycia małżeńskiego, a jej motyw miałyby znaczenie dla oceny winy w spowodowaniu rozkładu tego pożycia (por. orzeczenie Sądu Najwyższego z dn. 2 maja 1952 r., sygn. akt: C 1096/51, NP 1953, nr 5, s. 81).
3. Do przyczyn rozkładu pożycia małżeńskiego niewątpliwie należy zaliczyć takie okoliczności, jak wieloletnia odmowa pożycia małżeńskiego ze strony powódki, jej zdrada oraz związanie się z innym mężczyzną (por. wyrok Sądu Najwyższego z dn. 8 kwietnia 1999 r., sygn. akt: II CKN 248/98, LEX nr 1212978).

Stosowanie przemocy

Jedną z częstszych przyczyn rozkładu pożycia małżeńskiego jest agresja wobec współmałżonka i dzieci. Zawinioną przyczyną nie będzie tylko przemoc fizyczna, ale również psychiczna, ekonomiczna czy seksualna.

1. Reakcję małżonka polegającą na urządzaniu gorszących awantur, biciu współmałżonka i obrzucaniu do najbardziej wulgarnymi wyzwiskami należy uznać za zawinione postępowanie (por. orzeczenie Sądu Najwyższego z dn. 24 maja 1952 r., sygn. akt: C 275/52, OSNCK 1953, nr 3, poz. 72).
2. Zrozumiała jest gwałtowna reakcja małżonka po dowiedzeniu się o zdradzie drugiego małżonka, jednak w przypadku powtarzania się zdradykarcenie drugiego małżonka, czynne czy słowne, jest niedopuszczalnym wymierzaniem sobie samemu sprawiedliwości. Wyrzuty szczególnie, gdy są uporczywe, mogą przyczynić się do pogłębienia rozkładu i uczynić go nieodwracalnym, dlatego też, jeżeli przybierają niewłaściwą formę, mogą uzasadnić współwinę trwałego rozkładu (por. orzeczenie Sądu Najwyższego z dn. 20 listopada 1952 r., sygn. akt: C 600/52, OSNCK 1954, nr 2, poz. 31).
3. Poniżanie przez męża godności osobistej żony, polegającej na odmawianiu jej równego poziomu życia w czasie, gdy nie pracowała zarobkowo, oraz na szykanowaniu jej, gdy podjęła pracę, powinno być uważane za ważną przyczynę powstania rozkładu pożycia małżeńskiego (por. orzeczenie Sądu Najwyższego z dn. 9 kwietnia 1953 r., sygn. akt: II C 2911/52, PiP 1954, nr 1, poz. 180).
4. Jeżeli mąż dopuszcza się wobec żony rękoczynów i używa gróźb karalnych, to jej wyprowadzenie się z domu nie może być uznane za przyczynę rozkładu pożycia (por. wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dn. 13 maja 2005 r., sygn. akt: I ACa 2184/04, LEX nr 151748).
5. Sama różnica charakterów stron nie może stanowić o winie w rozkładzie pożycia małżeńskiego, jeżeli nie objawia się w agresywnym, lekceważącym czy poniżającym drugiego z małżonków zachowaniu (por. wyrok Sądu Najwyższego z dn. 21 maja 1999 r., sygn. akt: III CKN 512/98, LEX nr 1213012.)
6. Nie można wymagać od znieważonego i poniżanego małżonka, aby z wyrzeczeniem się własnej godności osobistej, w każdej chwili – w zależności od kaprysów współmałżonka – był gotów „pogodzić się” (por. orzeczenie Sądu Najwyższego z dn. 10 czerwca 1959 r., sygn. akt: 4 CR 157/59, RPEiS 1960, nr 2, poz. 404).

Zaniedbania w sferze współdziałania dla dobra rodziny

Zgodnie z przepisem art. 23 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego małżonkowie, mając równe prawa i obowiązki, obowiązani są do współdziałania dla dobra rodziny, którą przez swój związek założyli. Obowiązek współdziałania dla dobra rodziny jest jednym
z podstawowych obowiązków małżonków. Podkreślenia jednak wymaga fakt, że obowiązki wynikające ze stosunków małżeńskich i rodzinnych nie powinny ograniczać życia osobistego w większym zakresie, niż tego wymaga dobro rodziny (por.uchwała Sądu Najwyższego (CI) z dn. 18 marca 1968 r., sygn. akt: III CZP 70/66, OSNC 1968, nr 5, poz. 77).

1. Naruszenie obowiązku wzajemnej pomocy, jeżeli wywołało stały rozkład pożycia małżeńskiego, może być uznane za wystarczającą podstawę do orzeczenia rozwodu (por. orzeczenie Sądu Najwyższego z dn. 23 lutego 1950 r., sygn. akt: WaC 298/49, PiP 1950, z. 10, s. 145).
2. Notoryczne zaniedbywanie przez żonę wychowywania małoletnich dzieci, połączone z bezczynnym trybem życia, stanowić może powód do powstawania rozkładu pożycia małżeńskiego.

Bezczynny tryb życia może przejawiać się jako nieusprawiedliwione powstrzymywanie się przez współmałżonka od wykonywania pracy zarobkowej, bądź jako brak dbałości o rodzinę, dzieci, dom. Bezczynny tryb życia jednego z małżonków może zostać uznany za przyczynę rozkładu pożycia małżeńskiego, jeżeli jeden z małżonków wymagał od drugiego, by zmienił dotychczasowy tryb życia i zajął się pracą zarobkową (por. orzeczenie Sądu Najwyższego z dn. 18 sierpnia 1955 r., sygn. akt: II CR 1082/54, OSNCK 1956, nr 1, poz. 25).

2. Zasady współżycia społecznego stawiają zachowaniu małżonków wobec siebie nawzajem i wobec rodziny drugiego małżonka większe wymagania niż postępowaniu ludzi względem siebie obcych. Dopóki małżeństwo trwa, dopóty obowiązuje małżonków wzajemny szacunek i wzajemna pomoc (por. wyrok Sądu Najwyższego z dn. 25 sierpnia 1982 r., sygn. akt: III CRN 182/82, LEX nr 8448).
3. Małżonek niedopełniający obowiązku wzajemnej pomocy w sferze niematerialnej staje się współwinny rozkładu pożycia małżonków (por. wyrok Sądu Najwyższego z dn. 19 października 1999 r., sygn. akt: I CKN 160/98, LEX nr 3218963.)
4. Brak lojalności jednego z małżonków wobec drugiego i niedozwolona reakcja jednego z nich na naganne zachowanie się drugiego mogą stanowić podstawę przypisania winy za rozkład pożycia małżeńskiego (por. wyrok Sądu Najwyższego z dn. 20 kwietnia 2004 r., sygn. akt: V CK 273/03, LEX nr 2450876).

Zachowanie wobec dzieci współmałżonka i osób trzecich

Dzieci jednego ze współmałżonków z poprzedniego związku wchodzą do rodziny, która zostaje założona przez nowy związek małżeński. Osoba, która zawiera związek małżeński z osobą mającą nieletnie dzieci z poprzedniego małżeństwa, mimo iż nie sprawuje nad nimi prawnej pieczy, powinna wspólnie ze współmałżonkiem starać się o ich utrzymanie i wychowanie.

1. Niewłaściwe zachowanie się jednego z małżonków wobec matki drugiego z małżonków, przejawiające się w znieważeniu jej i biciu, a tym bardziej w nastawaniu na jej życie, może stanowić przyczynę trwałego rozkładu pożycia stron, zawinioną przez stronę dopuszczającą się takiego zachowania (por. orzeczenie Sądu Najwyższego z dn. 13 września 1950 r., sygn. akt: C 335/50, NP 1951, nr 11, poz. 46).
2. Osoba, która zawiera związek małżeński z osobą posiadającą nieletnie dzieci z poprzedniego małżeństwa, jakkolwiek nie sprawuje prawnej pieczy nad nimi, powinna wspólnie ze współmałżonkiem starać się o ich utrzymanie i wychowanie. Uchybia tym obowiązkom małżonek, który zachowaniem swoim stwarza warunki utrudniające drugiemu małżonkowi wypełnianie obowiązku troski o fizyczny i duchowy rozwój dzieci tego małżonkaz poprzedniego małżeństwa, w szczególności, gdy bez uzasadnionych powodów nie zgadza się na pobyt dzieci we wspólnym domu lub doprowadza drugiego małżonka do oddania dzieci na wychowanie poza wspólnotą rodzinną. Złe obchodzenie się przez współmałżonka z dziećmi drugiego małżonka może stanowić ważną przyczynę rozkładu pożycia małżeńskiego (por. orzeczenie Sądu Najwyższego z dn. 7 marca 1953 r., sygn. akt: C 2031/52, OSNCK 1953, nr 4, poz. 123).
3. Za zawiniony rozkład pożycia można uznać tylko wtedy, gdy małżonek – rodzic postępowaniem swoim lub niewykonywaniem swoich obowiązków w czasie trwania małżeństwa stron przyczynia się w zakresie wychowania dzieci do ich moralnego zaniedbania (por. orzeczenie Sądu Najwyższego z dn. 3 maja 1955 r., sygn. akt: II CR 1221/54, OSNCK 1956, nr 4, poz. 95).

Opuszczenie współmałżonka

Obowiązek wspólnego pożycia obok obowiązku wzajemnej pomocy, wierności i współdziałania dla dobra rodziny jest jednym z podstawowych obowiązków małżonków. Jednakże nie jest to obowiązek bezwzględny. W sytuacji, gdy małżonek niemoralnie się prowadzeni, nadużywa alkoholu, narkotyków, znęca się nad członkami rodziny, za usprawiedliwione uznać należy jego opuszczenie.

1. Małżonek niedopełniający obowiązku wzajemnej pomocy w sferze niematerialnej staje się współwinny rozkładu pożycia małżonków (por. wyrok Sądu Najwyższego z dn. 19 października 1999 r., sygn. akt: I CKN 160/98, LEX nr 3218963).
2. Porzucenie małżonka w ciężkiej chorobie, a więc wówczas, gdy potrzebuje on specjalnie troskliwej opieki i serdecznego współczucia z reguły spotyka się ze sprzeciwem moralnym ze strony społeczeństwa (por. wyrok Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z dn. 24 czerwca 1997 r., sygn. akt: I ACr 162/97, OSA 1998, nr 9, poz. 42).
3. Opuszczenie przez żonę wraz z dziećmi wspólnego domu, stanowiące reakcję na poważne zagrożenie ze strony męża bezpieczeństwa osobistego i wspólnych dzieci, nie jest moralnie naganne, i nie może być uznane za zawinione spowodowanie rozkładu pożycia małżeńskiego (por. wyrok Sądu Najwyższego z dn. 5 grudnia 1997 r., sygn. akt: I CKN 597/97, OSNC 1998, nr 6, poz. 99).
4. W razie powstania rozkładu pożycia małżeńskiego wskutek opuszczenia męża przez żonę z powodu jego kategorycznego oświadczenia, że z żoną żyć nie będzie, i wezwania jej do opuszczenia domu, należy uznać, że rozkład nastąpił z winy męża (por. orzeczenie Sądu Najwyższego z dn. 8 lutego 1952 r., sygn. akt: C 609/51, NP 1953, nr 5, poz. 82).

Inne niewłaściwe zachowania

Wskazane w art. 23 K.r.o. prawa i obowiązki nie wyczerpują wszystkich zachowań, jakie małżonkowie powinni sobie okazywać. W sferze osobistej małżonkowie wini okazywać sobie szacunek, szczerość, zaufanie. Naruszenie tych powinności może stanowić zawinioną przyczynę rozkładu pożycia małżeńskiego.

1. Zaangażowanie fizyczne i emocjonalne małżonki w opiekę nad wnukami (z jej kręgu rodzinnego), a zaniedbywanie małżonka wymagającego opieki ze względu na stan zdrowia uzasadniają przyjęcie, że ponosi ona także winę rozkładu pożycia małżeńskiego (por. wyrok Sądu Najwyższego z dn. 18 lutego 1997 r., sygn. akt: I CKN 77/96, PS 1999, nr 1, poz. 79).
2. W przypadku, gdy choroba psychiczna jednego z małżonków stała się powodem rozkładu pożycia małżeńskiego, fakt celowego zatajenia tej choroby przed zawarciem związku małżeńskiego może uzasadnić winę w spowodowaniu tego rozkładu (por. orzeczenie Sądu Najwyższego z dn. 29 lutego 1952 r., sygn. akt: C 690/51, NP 1953, nr 5, poz. 81).
3. Nie usprawiedliwiony poważnymi względami wyjazd jednego z małżonków do innej miejscowości z zamiarem stałego w niej pobytu nie tylko nie pociąga za sobą obowiązku wyjazdu drugiego małżonka, ale może być uznany za zawinione jego opuszczenie; taką nie usprawiedliwioną zmianą miejsca zamieszkania, posiadającą znamiona zawinionego opuszczenia drugiego małżonka, może być wyjazd męża wywołany chęcią założenia prywatnego przedsiębiorstwa handlowego i osiągania w ten sposób większych dochodów.

Uzależnienie pożycia z mężem od „przepisania” mieszkania na imię żony i darowania jej mebli może być uznane za współwinę żony w pogłębianiu powstałego już rozkładu wskutek nieusprawiedliwionego opuszczenia żony przez męża (por. orzeczenie Sądu Najwyższego z dn. 15 listopada 1951 r., sygn. akt: C 1003/51, OSNCK 1953, nr 1, poz. 17).

4. Takie zachowanie się małżonka, który będąc zdolny do pracy, bez dostatecznego usprawiedliwienia nie pracuje wcale lub pracuje
   w stopniu wysoce niedostatecznym, może być uznane za ważny powód rozkładu pożycia małżeńskiego, choćby małżonek ten dostarczał dostatecznych środków na utrzymanie rodziny z innych źródeł. Takie zachowanie będzie ważnym powodem rozkładu pożycia małżeńskiego, jeżeli drugie z małżonków na niewłaściwość tego zachowania zwróci uwagę i domaga się jego zmiany (por. orzeczenie Sądu Najwyższego z dn. 9 marca 1956 r., sygn. akr: IV CR 36/55, OSNCK 1956, nr 4, poz. 110).
5. Zmianę wyznania przez jednego z małżonków, zmianę wyznania dzieci bez akceptacji drugiego z małżonków, można uznać za zawinienie w rozkładzie pożycia małżeńskiego, zwłaszcza gdy ze zmianą jest też związana zmiana tradycji rodzinnych i gdy powstała w związku z tym sytuacja ma wpływ na pożycie małżeńskie (por. wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dn. 25 lutego 1998 r., sygn. akt: I ACa 729/97, OSA 1998, nr 11-12, poz. 49).

Podkreślenia wymaga fakt, że wymienione powyżej zachowania jednego z małżonków mogą, ale nie muszą zostać uznane za przyczynę rozkładu pożycia, a tym bardziej za przyczynę zawinioną. Każdą sprawę sąd rozpoznaje indywidualne, a co za tym idzie, uznając dane zachowanie za zawinioną przyczynę rozkładu pożycia, musi uwzględnić wszystkie okoliczności danej sprawy – przebieg pożycia małżeńskiego, zachowania małżonków względem siebie w okresie pożycia małżeńskiego, ewentualne przebaczenie małżonków.